ΕΜΦΥΛΙΟΣ: Επιλεκτική μνήμη και λήθη

Toυ ΣΠΥΡΟΥ ΒΛΑΧΟΠΟΥΛΟΥ

Καθηγητή Νομικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών.

Ας ξεκινήσουμε με τα αυτονόητα (ή, μήπως, τελικά δεν είναι αυτονόητα;).  

Ο εμφύλιος πόλεμος αποτελεί τη χειρότερη μορφή πολέμου, γιατί είναι «πόλεμος με ονοματεπώνυμο».  

Ο ξένος εισβολέας ή κατακτητής κάποια στιγμή θα φύγει. Στον εμφύλιο είναι όμως ο γείτονας, ο συγγενής, ο συγχωριανός που μπορεί να σκότωσε τον γονιό, τον αδελφό ή (ακόμα χειρότερα) το παιδί σου.  

Επίσης, σε έναν εμφύλιο γίνονται εγκλήματα και από τις δύο πλευρές. Γιατί η πολιτική-ιδεολογική διαμάχη αποκτά προσωπικό χαρακτήρα και επιπλέον ο «αντίπαλος» είναι δίπλα σου, άρα μπορείς να εκδικηθείς ανά πάσα στιγμή. Ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο, η διαχείριση των εμφυλίων πολέμων θέλει μεγάλη προσοχή. 

Οχι βέβαια από την άποψη της ιστορικής έρευνας, η οποία είναι αναγκαία κυρίως για να διδαχθούμε από τα λάθη του παρελθόντος. Η προσοχή επιβάλλεται κυρίως από την πλευρά των πολιτικών δυνάμεων που δεν πρέπει να ξεχνούν ότι κάποτε χύθηκε αδελφικό αίμα σε αυτόν τον τόπο. Και ότι κάποιοι δεν είναι περισσότερο δημοκράτες από κάποιους άλλους, ούτε κάποιοι περισσότερο Ελληνες από κάποιους άλλους.

Κοινοτοπίες, θα μου πείτε!  

Μάλλον όχι, εάν ανατρέξει κανείς στην προβολή του ντοκιμαντέρ –παραγωγή της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ– με τίτλο «Τι κι αν έπεσε ο Γράμμος, εμείς θα νικήσουμε».  

Δεν στέκομαι σε αυτή καθεαυτή την ταινία. Πιθανολογώ ότι θα είναι «στρατευμένη» και μονοδιάστατη, αλλά ακόμη και έτσι, αποτελεί μια συμβολή στην ιστορική έρευνα. 

Στέκομαι στον τίτλο της ταινίας που παραπέμπει σε μια ρεβάνς, χωρίς ίχνος αυτοκριτικής ή έστω λύπης, που στο όνομα της «μάχης» χάθηκαν τόσοι Ελληνες. 

Στέκομαι επίσης στα όσα είπε το μέλος του Πολιτικού Γραφείου του ΚΚΕ, Δημήτρης Γόντικας, στην εκδήλωση για την πρώτη προβολή του ντοκιμαντέρ για τα 70 χρόνια του ΔΣΕ: «Σύντροφοι και συντρόφισσες. Σε λίγο, μέσα από το ντοκιμαντέρ, θα ξαναβρεθείτε στα δοξασμένα βουνά σας, στα πολυβολεία σας, στις απάτητες βουνοκορφές... Θα ξαναζωντανέψουν μπροστά σας όλες οι μεγάλες στιγμές, αγαπημένα πρόσωπα, χαρές, λύπες, τα τραγούδια σας, όλο το μεγαλείο του ΔΣΕ... Ενταγμένη στο γιόρτασμα των 70 χρόνων του ΔΣΕ είναι και η ιδιαίτερη δραστηριότητα για την τοποθέτηση μνημείων που να αναδεικνύουν τη μεγάλη αυτή εποποιία ως ελάχιστο δείγμα τιμής κι αναγνώρισης της προσφοράς και της θυσίας χιλιάδων μαχητών και μαχητριών του ΔΣΕ. Θα συνεχίσουμε αυτή την προσπάθεια».  

Λίγοι επίσης έχουν παρατηρήσει, απέναντι από το γήπεδο του Παναθηναϊκού στη Λεωφόρο Αλεξάνδρας, μια στήλη με την ακόλουθη περιγραφή: «Τιμή και δόξα στους ηρωικούς μαχητές του ΚΚΕ και του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ που πολέμησαν το Δεκέμβρη του 1944 ενάντια στην αστική τάξη και στον εγγλέζικο ιμπεριαλισμό».

Μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του ’80 ήταν στο προσκήνιο από τους νικητές του εμφυλίου οι εκδηλώσεις στον Γράμμο και στο Βίτσι (τον Αύγουστο) και στου Μακρυγιάννη (τον Δεκέμβριο). Οι εκδηλώσεις αυτές κατηγορήθηκαν ως «γιορτές μίσους» και πλέον έχουν περιθωριοποιηθεί. Νομίζω σωστά, γιατί δεν υπάρχει τίποτα στο να γιορτάζεις επειδή κάποιοι Ελληνες σκότωσαν άλλους Ελληνες, καταδιώκοντας και περιορίζοντας τα ατομικά δικαιώματα όσων έμειναν ζωντανοί από την πλευρά των ηττημένων. Δεν υπάρχει συνεπώς κανένας λόγος να γιορτάζεις, έστω και εάν η τελική έκβαση του εμφυλίου μας κληροδότησε έως σήμερα την κοινοβουλευτική δημοκρατία. 

Η παράδοξη αυτή κατάσταση θα μπορούσε να αποδοθεί με τη φράση: «Δύο μέτρα και δύο σταθμά».  

Δεν είναι, όμως, μόνο θέμα ασυνέπειας. Είναι κυρίως θέμα...

 πολιτικού πολιτισμού να μην αντιμετωπίζεις 70 και πλέον χρόνια μετά έναν εμφύλιο πόλεμο με «ποδοσφαιρικούς» ή «θεολογικούς» όρους, όπως «θα νικήσουμε τους αντίπαλους», «εμείς οι καλοί, εσείς οι κακοί».  

Δεν θα ξεχάσω πριν από τρία χρόνια που στην ετήσια κοινή συνάντηση μεταπτυχιακών φοιτητών δημοσίου δικαίου των Νομικών Σχολών Αθήνας-Θεσσαλονίκης με τη συνεργασία του ομίλου «Αριστόβουλος Μάνεσης», που επισκεφθήκαμε τα Γραμμοχώρια και το Πάρκο Εθνικής Συμφιλίωσης. Μια συγκλονιστική εμπειρία. Μόνο που στο Πάρκο «Εθνικής Συμφιλίωσης» υπάρχουν δύο ξεχωριστά μνημεία σε απόσταση λίγων χιλιομέτρων το ένα από το άλλο: Το ένα για τους πεσόντες κομμουνιστές και το άλλο για τους πεσόντες της αντίπαλης πλευράς. Ως πότε;