Ξεκινώ με μία διευκρίνιση που αφορά την
ορθογραφία του τίτλου.
Αν θεωρήσεις ότι η λέξη παράγεται από το «πρόσωπο», τότε πρέπει να τη γράψεις με -ια.
Οταν όμως μιλάμε για ιδιοπροσωπεία, δεν αναφερόμαστε στον ιδιαίτερο χαρακτήρα ενός προσώπου. Κάθε πρόσωπο, ούτως ή άλλως, έχει τον δικό του χαρακτήρα, η «ιδιαιτερότητά» του είναι τα ίδια του τα χαρακτηριστικά. Ο νεολογισμός όμως «ιδιοπροσωπεία» επινοήθηκε για να εντοπίσει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά μιας κοινότητας. Λέμε η ιδιοπροσωπεία του ελληνισμού, στην οποία εντάσσεται ο κάθε Ελληνας με το πρόσωπό του, τα χαρακτηριστικά του, τον χαρακτήρα του, τη συμπεριφορά του. Στην περίπτωση αυτή, όμως, περιγράφουμε ένα πρόσωπο το οποίο επενδύει τα χαρακτηριστικά του κάθε προσώπου με ορισμένες ενιαίες προδιαγραφές. Μιλάμε άρα για προσωπείο.
Ακραία περίπτωση: η ιδιοπροσωπεία της μουσουλμάνας που φοράει μπούργκα δεν είναι το πρόσωπό της, του οποίου τα χαρακτηριστικά θυσιάζονται χάριν του προσωπείου της.
Δεν ξέρω ποιος και πότε επινόησε τον όρο. Εκείνο που ξέρω είναι ότι σε παλαιότερα λεξικά, όπως του Δημητράκου που παραμένει έως σήμερα το πληρέστερο, η λέξη δεν υπάρχει.
Μήπως επειδή δεν απασχολούσαν τους παλαιότερους τα κοινά χαρακτηριστικά των Ελλήνων, αυτά που συνιστούσαν το συλλογικό ασυνείδητο;
Από τον Παπαδιαμάντη ώς τον Καζαντζάκη και τη λογοτεχνική γενιά του τριάντα το ζήτημα είναι κεντρικό.
Υπάρχει μία ουσιαστική διαφορά. Ο Παπαδιαμάντης, έχοντας μυθιστορηματική παιδεία και μυθιστοριογράφος ο ίδιος, ενδιαφέρεται για τον χαρακτήρα της Φραγκογιαννούς, και μέσ’ απ’ αυτό το φίλτρο προκύπτει και η καταγραφή των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του σκιαθίτικου μικρόκοσμου. Μήπως δεν είναι τυχαίο ότι ο εμβληματικότερος ήρωας του Καζαντζάκη, ο Zorba the Greek, δεν είναι Ελληνας; Το μεγάλο μυθιστόρημα δεν τρέφεται από τύπους και προσωπεία. Πρώτη του ύλη είναι τα πρόσωπα.
Υπάρχει και μία ακόμη, εξίσου ουσιαστική, διαφορά. Η πεζογραφική γενιά του τριάντα, η οποία οργανωμένα προσπάθησε να ανιχνεύσει τους όρους αυτού που παλιότερα λέγαμε «ελληνικότητα», μια συλλογική ιδιοπροσωπεία δηλαδή, αυτό δεν το έκανε σε αντίθεση με κάτι, την Ευρώπη εν προκειμένω. Μυθιστοριογράφοι ήσαν οι άνθρωποι, άρα υπηρετούσαν το κατ’ εξοχήν προϊόν της ευρωπαϊκής παράδοσης και σ’ αυτήν πάλευαν να ενταχθούν καταγράφοντας τα χαρακτηριστικά του δικού τους κόσμου. Ακόμη και οι ακραίες περιπτώσεις, όπως ο Κόντογλου, που οδηγήθηκε στη βυζαντινή τέχνη μέσω της λεγόμενης Δυτικής ζωγραφικής, ή σκέτα ζωγραφικής.
Είναι η ουσιαστική διαφορά ανάμεσα στον Μεσοπόλεμο, στις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες και αυτό που συμβαίνει τα τελευταία τριάντα ή σαράντα χρόνια.
Θα διακινδυνεύσω μιαν εκτίμηση. Ιδρυτικό κείμενο της υπόθεσης της ιδιοπροσωπείας, της προσπάθειας δηλαδή να επενδυθεί ο ελληνικός χαρακτήρας με ένα προσωπείο, θα μπορούσε να πει κανείς πως είναι το δοκίμιο του Σεφέρη για τον Μακρυγιάννη, ή μάλλον η ομιλία που εκφώνησε στο Κάιρο στη διάρκεια του πολέμου. Ο τίτλος του μοιάζει προγραμματικός: «Ενας Ελληνας, ο Μακρυγιάννης». Να θυμίσω ότι το δοκίμιο τελειώνει λέγοντας ότι το κείμενο του στρατηγού αναπτύσσεται με τον τρόπο της φύσης, σαν αναρριχητικό φυτό – το αναφέρω από μνήμης. Κοινώς ο Ελληνας, ο Μακρυγιάννης, γράφει ακριβώς με τον τρόπο που δεν γράφουν στην υπόλοιπη Ευρώπη αφού το μυθιστόρημα είναι κατασκευή, απαιτεί αρχιτεκτονική. Και όποιος θέλει να είναι Ελληνας πρέπει να γράφει σαν τον Μακρυγιάννη. Πάντα με εντυπωσίαζε το γεγονός ότι αυτό το υποστηρίζει ένας μείζων ποιητής, αλλά και διανοητής, ο οποίος συνομιλούσε με τον ευρωπαϊκό μοντερνισμό, με τον Ελιοτ και τον Βαλερύ.
Πότε ξέφυγε η ιδιοπροσωπεία από τις σελίδες της λογοτεχνίας και μεταμορφώθηκε σε ιδεολογική παράμετρο του αντιευρωπαϊσμού;
Κάπου στη δεκαετία του ογδόντα;
Είναι τυχαίο ότι αυτό γίνεται όταν η Ελλάδα έχει επιτύχει τον στόχο που είχε βάλει από συστάσεώς της σε κράτος; Οταν πια έφτασε να συνομιλεί επί ίσοις όροις με τις Μεγάλες Δυνάμεις της Γηραιάς Ηπείρου;
Τότε κατασκευάσθηκε ένα ελληνικό προσωπείο, το οποίο προσπάθησαν να το φορέσουν όσοι ήθελαν να αντισταθούν στον εξευρωπαϊσμό, από τις πιο χθαμαλές περιπτώσεις, τους αυριανιστές, έως τις πιο εκλεπτυσμένες, κάτι περιφερόμενους διανοούμενους, προφήτες του σημερινού εθνικολαϊκισμού.
Λειτούργησε ως εθνικός καρνάβαλος. Και καταδίκασε την Ελλάδα στον ρόλο της γραφικής εξαίρεσης του ευρωπαϊκού κόσμου.
Σήμερα...
όποιος μιλάει για «ιδιοπροσωπεία» προσπαθεί να στοιχειοθετήσει την αντίθεσή του με την Ευρώπη. Οι Ελληνες δεν είναι και δεν μπορούν ποτέ να γίνουν Ευρωπαίοι, άρα η Ευρώπη μόνον αλλοίωση και διαφθορά μπορεί να επιφέρει στα χαρακτηριστικά μας. Διότι εμείς οι Ελληνες είμαστε και λίγο Ανατολίτες. Πόσο ωραία ακούγεται αυτό το Ανατολίτες, σαν υποβρύχιο γλυκό του κουταλιού και ουζάκι με μεζέ. Οταν όμως προσπαθήσεις να προσδιορίσεις αυτήν την Ανατολή που σου δίνει τα ανατολίτικα χαρακτηριστικά, τα πράγματα δυσκολεύουν. Είναι η νεοοθωμανική Ανατολή της Τουρκίας, το Ισλάμ, ή μήπως η βαλκανική Ανατολή της ορθοδοξίας που εξευρωπαΐζεται μέρα με την ημέρα;
Ας το πάρουμε απόφαση. Ο,τι αξιολογότερο έχει γεννήσει η σύγχρονη Ελλάδα, αυτό το δημιούργησαν όσοι Ελληνες αγάπησαν τον τόπο έχοντας αφομοιώσει την ευρωπαϊκή παιδεία. Από τον Βιζυηνό, τον Παπαδιαμάντη και τον Συκουτρή έως τον Πικιώνη, τον Κωνσταντινίδη και τους αρχαιολόγους.
Η θεωρία περί ιδιοπροσωπείας είναι ένα ιδεολόγημα κατάλληλο διά τους καταληψίας και τους μεταμαρξιστές εθνικιστές. Μια σημαία ευκαιρίας. Κανείς δεν δημιούργησε ποτέ τίποτε με ιδεολογήματα. Η Ελλάδα δεν χρειάζεται την ιδιοπροσωπεία της. Χρειάζεται δημιουργία.
Αν θεωρήσεις ότι η λέξη παράγεται από το «πρόσωπο», τότε πρέπει να τη γράψεις με -ια.
Οταν όμως μιλάμε για ιδιοπροσωπεία, δεν αναφερόμαστε στον ιδιαίτερο χαρακτήρα ενός προσώπου. Κάθε πρόσωπο, ούτως ή άλλως, έχει τον δικό του χαρακτήρα, η «ιδιαιτερότητά» του είναι τα ίδια του τα χαρακτηριστικά. Ο νεολογισμός όμως «ιδιοπροσωπεία» επινοήθηκε για να εντοπίσει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά μιας κοινότητας. Λέμε η ιδιοπροσωπεία του ελληνισμού, στην οποία εντάσσεται ο κάθε Ελληνας με το πρόσωπό του, τα χαρακτηριστικά του, τον χαρακτήρα του, τη συμπεριφορά του. Στην περίπτωση αυτή, όμως, περιγράφουμε ένα πρόσωπο το οποίο επενδύει τα χαρακτηριστικά του κάθε προσώπου με ορισμένες ενιαίες προδιαγραφές. Μιλάμε άρα για προσωπείο.
Ακραία περίπτωση: η ιδιοπροσωπεία της μουσουλμάνας που φοράει μπούργκα δεν είναι το πρόσωπό της, του οποίου τα χαρακτηριστικά θυσιάζονται χάριν του προσωπείου της.
Δεν ξέρω ποιος και πότε επινόησε τον όρο. Εκείνο που ξέρω είναι ότι σε παλαιότερα λεξικά, όπως του Δημητράκου που παραμένει έως σήμερα το πληρέστερο, η λέξη δεν υπάρχει.
Μήπως επειδή δεν απασχολούσαν τους παλαιότερους τα κοινά χαρακτηριστικά των Ελλήνων, αυτά που συνιστούσαν το συλλογικό ασυνείδητο;
Από τον Παπαδιαμάντη ώς τον Καζαντζάκη και τη λογοτεχνική γενιά του τριάντα το ζήτημα είναι κεντρικό.
Υπάρχει μία ουσιαστική διαφορά. Ο Παπαδιαμάντης, έχοντας μυθιστορηματική παιδεία και μυθιστοριογράφος ο ίδιος, ενδιαφέρεται για τον χαρακτήρα της Φραγκογιαννούς, και μέσ’ απ’ αυτό το φίλτρο προκύπτει και η καταγραφή των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του σκιαθίτικου μικρόκοσμου. Μήπως δεν είναι τυχαίο ότι ο εμβληματικότερος ήρωας του Καζαντζάκη, ο Zorba the Greek, δεν είναι Ελληνας; Το μεγάλο μυθιστόρημα δεν τρέφεται από τύπους και προσωπεία. Πρώτη του ύλη είναι τα πρόσωπα.
Υπάρχει και μία ακόμη, εξίσου ουσιαστική, διαφορά. Η πεζογραφική γενιά του τριάντα, η οποία οργανωμένα προσπάθησε να ανιχνεύσει τους όρους αυτού που παλιότερα λέγαμε «ελληνικότητα», μια συλλογική ιδιοπροσωπεία δηλαδή, αυτό δεν το έκανε σε αντίθεση με κάτι, την Ευρώπη εν προκειμένω. Μυθιστοριογράφοι ήσαν οι άνθρωποι, άρα υπηρετούσαν το κατ’ εξοχήν προϊόν της ευρωπαϊκής παράδοσης και σ’ αυτήν πάλευαν να ενταχθούν καταγράφοντας τα χαρακτηριστικά του δικού τους κόσμου. Ακόμη και οι ακραίες περιπτώσεις, όπως ο Κόντογλου, που οδηγήθηκε στη βυζαντινή τέχνη μέσω της λεγόμενης Δυτικής ζωγραφικής, ή σκέτα ζωγραφικής.
Είναι η ουσιαστική διαφορά ανάμεσα στον Μεσοπόλεμο, στις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες και αυτό που συμβαίνει τα τελευταία τριάντα ή σαράντα χρόνια.
Θα διακινδυνεύσω μιαν εκτίμηση. Ιδρυτικό κείμενο της υπόθεσης της ιδιοπροσωπείας, της προσπάθειας δηλαδή να επενδυθεί ο ελληνικός χαρακτήρας με ένα προσωπείο, θα μπορούσε να πει κανείς πως είναι το δοκίμιο του Σεφέρη για τον Μακρυγιάννη, ή μάλλον η ομιλία που εκφώνησε στο Κάιρο στη διάρκεια του πολέμου. Ο τίτλος του μοιάζει προγραμματικός: «Ενας Ελληνας, ο Μακρυγιάννης». Να θυμίσω ότι το δοκίμιο τελειώνει λέγοντας ότι το κείμενο του στρατηγού αναπτύσσεται με τον τρόπο της φύσης, σαν αναρριχητικό φυτό – το αναφέρω από μνήμης. Κοινώς ο Ελληνας, ο Μακρυγιάννης, γράφει ακριβώς με τον τρόπο που δεν γράφουν στην υπόλοιπη Ευρώπη αφού το μυθιστόρημα είναι κατασκευή, απαιτεί αρχιτεκτονική. Και όποιος θέλει να είναι Ελληνας πρέπει να γράφει σαν τον Μακρυγιάννη. Πάντα με εντυπωσίαζε το γεγονός ότι αυτό το υποστηρίζει ένας μείζων ποιητής, αλλά και διανοητής, ο οποίος συνομιλούσε με τον ευρωπαϊκό μοντερνισμό, με τον Ελιοτ και τον Βαλερύ.
Πότε ξέφυγε η ιδιοπροσωπεία από τις σελίδες της λογοτεχνίας και μεταμορφώθηκε σε ιδεολογική παράμετρο του αντιευρωπαϊσμού;
Κάπου στη δεκαετία του ογδόντα;
Είναι τυχαίο ότι αυτό γίνεται όταν η Ελλάδα έχει επιτύχει τον στόχο που είχε βάλει από συστάσεώς της σε κράτος; Οταν πια έφτασε να συνομιλεί επί ίσοις όροις με τις Μεγάλες Δυνάμεις της Γηραιάς Ηπείρου;
Τότε κατασκευάσθηκε ένα ελληνικό προσωπείο, το οποίο προσπάθησαν να το φορέσουν όσοι ήθελαν να αντισταθούν στον εξευρωπαϊσμό, από τις πιο χθαμαλές περιπτώσεις, τους αυριανιστές, έως τις πιο εκλεπτυσμένες, κάτι περιφερόμενους διανοούμενους, προφήτες του σημερινού εθνικολαϊκισμού.
Λειτούργησε ως εθνικός καρνάβαλος. Και καταδίκασε την Ελλάδα στον ρόλο της γραφικής εξαίρεσης του ευρωπαϊκού κόσμου.
Σήμερα...
όποιος μιλάει για «ιδιοπροσωπεία» προσπαθεί να στοιχειοθετήσει την αντίθεσή του με την Ευρώπη. Οι Ελληνες δεν είναι και δεν μπορούν ποτέ να γίνουν Ευρωπαίοι, άρα η Ευρώπη μόνον αλλοίωση και διαφθορά μπορεί να επιφέρει στα χαρακτηριστικά μας. Διότι εμείς οι Ελληνες είμαστε και λίγο Ανατολίτες. Πόσο ωραία ακούγεται αυτό το Ανατολίτες, σαν υποβρύχιο γλυκό του κουταλιού και ουζάκι με μεζέ. Οταν όμως προσπαθήσεις να προσδιορίσεις αυτήν την Ανατολή που σου δίνει τα ανατολίτικα χαρακτηριστικά, τα πράγματα δυσκολεύουν. Είναι η νεοοθωμανική Ανατολή της Τουρκίας, το Ισλάμ, ή μήπως η βαλκανική Ανατολή της ορθοδοξίας που εξευρωπαΐζεται μέρα με την ημέρα;
Ας το πάρουμε απόφαση. Ο,τι αξιολογότερο έχει γεννήσει η σύγχρονη Ελλάδα, αυτό το δημιούργησαν όσοι Ελληνες αγάπησαν τον τόπο έχοντας αφομοιώσει την ευρωπαϊκή παιδεία. Από τον Βιζυηνό, τον Παπαδιαμάντη και τον Συκουτρή έως τον Πικιώνη, τον Κωνσταντινίδη και τους αρχαιολόγους.
Η θεωρία περί ιδιοπροσωπείας είναι ένα ιδεολόγημα κατάλληλο διά τους καταληψίας και τους μεταμαρξιστές εθνικιστές. Μια σημαία ευκαιρίας. Κανείς δεν δημιούργησε ποτέ τίποτε με ιδεολογήματα. Η Ελλάδα δεν χρειάζεται την ιδιοπροσωπεία της. Χρειάζεται δημιουργία.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου