ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ - ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ - ΠΑΡΑΔΟΣΗ: Το μυστήριο του θανάτου και της ανάστασης στα έθιμα του τόπου μας τις ημέρες της Μ. Παρασκευής και του Μ. Σαββάτου

Της ΟΛΓΑΣ ΚΛΩΝΤΖΑ

Η περίοδος του Πάσχα που ξεκίνησε την Καθαρά Δευτέρα βαίνει σιγά-σιγά προς την κορύφωσή της με την Ανάσταση του Κυρίου. 


Μια περίοδος γεμάτη έθιμα και συμβολισμούς ανά την Ελλάδα που δίνουν ιδιαίτερο χρώμα σε αυτή την περίοδο, η οποία παρουσιάζει πολλές αντιστοιχίες με τις αρχαίες Γιορτές των Παθών, δηλαδή του θανάτου και της ανάστασης. Φαίνεται πως αυτές οι γιορτές που υπήρχαν σε όλες τις ηλιολατρικές θρησκείες ήταν οι πρόδρομοι του χριστιανικού Πάσχα.

«Το μυστήριο του θανάτου και της ανάστασης, ριζωμένο στα βάθη της ανθρώπινης φύσης, δημιουργούσε στις αρχαίες λατρείες το υπόβαθρο των κατάλληλων εκφραστικών μέσων για τα ζεύγη των θεών που το εκπροσωπούσαν» αναφέρει σε σχετική της ομιλία η επιστημονική συνεργάτρια του Κέντρου Ελληνικής Λαογραφίας δρ Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη. Ο άνθρωπος πεθαίνει ενώ η φύση ανανεώνεται, ιδιαίτερα την άνοιξη, οπότε η αντίθεση είναι πιο έντονη.

Από τους αρχαίους μύθους του Αδώνιδος και της Περσεφόνης που ανατρέπουν και αρνούνται τον θάνατο, μέχρι τον αναστάντα Χριστό, τον Ζαφείρη, το Μαγιόπουλο και τα άλλα ανοιξιάτικα δρώμενα. Στους Φοίνικες, και στη συνέχεια στους Έλληνες, γιορτάζονταν ο θάνατος και η μετέπειτα ανάσταση του Αδώνιδος, που για τους πιστούς ήταν η προσωποποίηση της βλάστησης.

Ο θάνατός του υποδήλωνε την εξαφάνιση της φυτικής ζωής, ενώ η ανάσταση αντιστοίχως την αναγέννηση της φύσης κατά την εποχή της άνοιξης. Από τις γιορτές που έκαναν στην Αθήνα προς τιμήν του φαίνεται πως έλκουν την καταγωγή τους ορισμένα έθιμα του Επιτάφιου θρήνου, καθώς γινόταν περιβολή με άνθη του θνήσκοντος θεού, σύμβολα της μαραθείσας νεότητάς του.

Τα έθιμα της Μεγάλης Παρασκευής

Η Μεγάλη Παρασκευή είναι μια ημέρα θλίψης και περισυλλογής για όλους τους χριστιανούς. Δεν μαγειρεύουν, ούτε σκουπίζουν. Τρώνε πρόχειρα και πηγαίνουν το βράδυ στον Επιτάφιο. Τα κεριά που καίνε πάνω από τον επιτάφιο τα μοιράζονται κυρίως, όσοι έχουν στην οικογένεια ναυτικό για φυλαχτό.

Στην Κρήτη, στη Λέσβο και αλλού την ώρα της περιφοράς του Επιταφίου ανάβονται φωτιές, στις οποίες καίγονται ομοιώματα του Ιούδα. Στη Λέσβο μάλιστα «συνεριζότανε παλιά τα χωριά, ποιο θα ανάψει την πιό μεγάλη φωτιά. Για τις φωτιές εκλέβανε ξύλα από τις αυλές. Καίνε του προδότη τα γένεια. Αυτές τις φωτιές δεν τις πηδούν. Ρίχνουν λιβάνι και μοσχοβολάει το χωριό».

Στην Ανατολική Μακεδονία κατά την περιφορά του Επιταφίου οι γυναίκες τοποθετούσαν στο κατώφλι την εικόνα του Εσταυρωμένου με λουλούδια, κεριά και θυμίαμα. Δίπλα τοποθετούσαν ένα πιάτο στο οποίο είχαν φυτέψει φακή ή κριθάρι πριν μερικές ημέρες και είχαν δημιουργήσει χλόη. Το έθιμο θυμίζει τους αρχαίους «κήπους του Αδώνιδος».

Στην Kέρκυρα όλους τους Eπιταφίους από τις διάφορες ενορίες, 35 τον αριθμό, μετά τις 5.00 το απόγευμα τους περιφέρουν ανθοστόλιστους στην πόλη, ενώ οι ήχοι από τις φιλαρμονικές και τις χορωδίες δίνουν στις πομπές ένα ιδιαίτερο κλίμα. O Eπιτάφιος της Mητρόπολης εξέρχεται μεγαλοπρεπής μετά τις εννιά το βράδυ με τη φιλαρμονική να παίζει τα πένθιμα εμβατήρια του Αλμπινόνι. 

O Eπιτάφιος του Aγίου Σπυρίδωνα βγαίνει κατ' εξαίρεση το πρωί του Mεγάλου Σαββάτου, γύρω από τη μεγάλη πλατεία Σπιανάδα, υπό τους ήχους των τριών φιλαρμονικών της πόλης. Συνοδεύεται από το σεπτό σκήνωμα του Aγίου Σπυρίδωνα. Η πρωτοτυπία αυτή γίνεται σε ανάμνηση του γεγονότος ότι οι Eνετοί, κατακτητές κάποτε των Iονίων Nήσων, απαγόρευσαν στους ορθόδοξους χριστιανούς την περιφορά του Eπιταφίου τη Mεγάλη Παρασκευή.

Το Μεγάλο Σάββατο

Το Μεγάλο Σάββατο το πρωί στολίζουν τον ναό με κλαδιά δάφνης και γεμίζουν ένα πανέρι με δαφνόφυλλα. Ο ιερέας λέγοντας το «Ανάστα ο Θεός» σκορπά τα δαφνόφυλλα, ενώ οι πιστοί χτυπούν  τα  πόδια τους στο στασίδι, χτυπούν τις  καμπάνες, πυροβολούν και γενικά θορυβούν, για να διώξουν τον θάνατο. Το βράδυ στην Ανάσταση με το Χριστός Ανέστη χτυπούν οι καμπάνες, τσουγκρίζονται τα αβγά, ρίχνονται βαρελότα και γενικά δημιουργείται θόρυβος για να φύγει, όπως λένε, ο θάνατος.

Στην Κορώνη της Μεσσηνίας σπάζουν ένα τσουκάλι και βαρούν τις  καμπάνες. Στη Ζάκυνθο και στην Κέρκυρα «ρίχνουν από τα παράθυρα ό,τι άχρηστο αγγείο ευρεθεί "προς χαράν του Χριστού και πομπήν των Εβραίωνε"». Στην Κέρκυρα επίσης οι γυναίκες γεμίζουν έναν κάδο νερό και τον στολίζουν με πρασινάδες και λουλούδια. Όποιος περάσει από εκεί πρέπει να ρίξει στο δοχείο ένα νόμισμα. Μόλις σημάνουν οι καμπάνες της Αναστάσεως,  παίρνουν νερό και πλένουν το πρόσωπο και τα χέρια τους. Συγχρόνως οι γυναίκες  δαγκώνουν, όποιο σιδερένιο αντικείμενο βρουν πρόχειρο (ένα κλειδί) λέγοντας «σιδερένιο το κεφάλι μου!».

Επίσης, ζυμώνουν τις πασχαλινές κουλούρες, όσοι δεν πρόλαβαν τη Μεγάλη Πέμπτη, και σφάζουν το αρνί (λαμπριάτης, πασχάτης), στέλνουν τα πασχαλινά δώρα στους νονούς και τις αρραβωνιαστικές και επισκέπτονται τα νεκροταφεία.

«Όλοι πιστεύουν στη γονιμοποιό και προστατευτική δύναμη του αναστάσιμου φωτός. Γι' αυτό οι πιστοί ανάβουν στην εκκλησία το κερί της Λαμπρής και νιώθουν το μεγαλείο της αναστάσιμης νύχτας με το Άγιο φως στο χέρι τους, μα και στα κατάβαθα της καρδιάς τους» αναφέρει η κυρία Πολυμέρου-Καμηλάκη. 

Μάλιστα θεωρείται αίσιος οιωνός η μεταφορά της αναμμένης λαμπάδας από την εκκλησία στο σπίτι, όπου ο επικεφαλής της οικογένειας σταυρώνει με τη φλόγα της το ανώφλι της εξώπορτας αφήνοντας το σημάδι του σταυρού, που κατά το έθιμο προφυλάσσει τα μέλη της οικογένειας από τις αρρώστιες, αλλά και το σπίτι, αφού έτσι σώζεται το Άγιο φως όλο τον χρόνο στο σπίτι και «στέκει» στην είσοδό του φύλακας ιερός.