ΥΠΑΡΚΤΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ: Το «αινιγματώδες μεγαλομάρμαρον»

Στα υλικά κατάλοιπα του παρελθόντος, όσα παραμένουν ακόμη επισκέψιμα εξαιτίας της οικονομικής κρίσης και της πνευματικής χρεοκοπίας, θρηνεί μυστικά η γλαυξ του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη

Από τον  Νίκο Παπουτσόπουλο

«Τις ημύνθη περί πάτρης; Και τι πταίει η γλαυξ, η θρηνωδούσα επί των ερειπίων; Πταίουν οι πλάσαντες τα ερείπια. Και τα ερείπια τα έπλασαν οι κακοί κυβερνήται της Ελλάδος».  

Στα υλικά κατάλοιπα του παρελθόντος, όσα παραμένουν ακόμη επισκέψιμα εξαιτίας της οικονομικής κρίσης και της πνευματικής χρεοκοπίας, θρηνεί μυστικά η γλαυξ του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, ανακαλεί με νοσταλγία μύθους και ιστορίες, και αποτυπώνει ατμόσφαιρα εποχών που άφησαν ανεξίτηλα ίχνη.  

«Αλλοι ερειπιώνες στέκουν βουβοί, δεν φανερώνουν παρά τις μπόρες που πέρασαν τις κλεψιές των Ρωμαίων, τις επιδρομές των πρώτων χριστιανών που σπάσανε με φανατισμό τ' αγάλματα, τις πυρκαγιές των Ούννων, την καταστροφή του Χρόνου, που έχει μαχαιρώσει ως και τους στύλους. Τη δυνατή ζωή που έζησαν με τους Αγώνες δεν την αλλάζουν, προτιμούν να σβήσουν, να μην απομείνει απ' αυτά παρά το “μια φορά κ' έναν καιρό...”» περιέγραφε την Αρχαία Ολυμπία ο Χ. Ζαλοκώστας.

Μνημεία και τόποι που, παρά την εγκατάλειψη, την αδιαφορία και την απαξίωση, διατηρούν τη λάμψη και προβάλλουν τις αξίες του ελληνικού πολιτισμού: την καταξίωση του ανθρώπου, την πίστη στην ελευθερία, τη συνείδηση της ευθύνης του στον κόσμο, την παραδοχή της ισότιμης και δημοκρατικής συμμετοχής στα κοινά. Τα θραύσματα αγαλμάτων ηρώων και θεών αποτύπωσαν και διατηρούν ορατή την εικόνα της θεότητας, που είναι ο ίδιος ο άνθρωπος, επειδή οι θεοί των Ελλήνων έχουν όλα τα χαρακτηριστικά του ανθρώπου σε ιδεατή μορφή. «Αγγλος ή Γερμανός ή Γάλλος δύναται να είναι κοσμοπολίτης ή αναρχικός ή άθεος ή οτιδήποτε» αναφέρει ο Παπαδιαμάντης. 

«Εκαμε το πατριωτικόν χρέος του, έκτισε μεγάλην πατρίδα. Τώρα είναι ελεύθερος να επαγγέλλεται, χάριν πολυτελείας, την απιστίαν και την απαισιοδοξίαν. Αλλά Γραικύλος τής σήμερον, όστις θέλει να κάμη δημοσία τον άθεον ή τον κοσμοπολίτην, ομοιάζει με νάνον ανορθούμενον επ' άκρων ονύχων και τανυόμενον να φθάση εις ύψος και φανή και αυτός γίγας. Το ελληνικόν έθνος, το δούλον, αλλ' ουδέν ήττον και το ελεύθερον, έχει και θα έχη διά παντός ανάγκην της θρησκείας του. Μεταξύ όλων των επαγγελμάτων, εις όλον το Γένος, περνά εξόχως το επάγγελμα της θρησκείας, καθώς και του πατριωτισμού». Τα ερείπια και το φυσικό περιβάλλον γίνονται αντιληπτά με τις αισθήσεις, εκπέμπουν μηνύματα και αποτελούν μέρος της πραγματικότητας, επειδή συνδέονται άμεσα με ατομικές και κοινωνικές καταστάσεις.

Η σχέση με τα υλικά κατάλοιπα της τέχνης και του πολιτισμού εκπέμπουν πολλαπλά μηνύματα, που έχουν ιστορικές, κοινωνικές, πολιτικές και υπαρξιακές διαστάσεις. Οι ασήμαντες αρχαίες πέτρες, που έρχονται στην επιφάνεια με τις ανασκαφές, αφηγούνται και αποκαλύπτουν τα μυστικά τους σε εκείνους που τις προσεγγίζουν με ενδιαφέρον και ευαισθησία. Ωστόσο, άγνωστος και αναξιοποίητος παραμένει ο πραγματικός πολιτισμικός θησαυρός της χώρας, αφού η παιδεία του λαού είναι ελλιπής έως ανύπαρκτη: ως εκ τούτου, η υιοθέτηση άλλων μορφών ανάπτυξης, εχθρικών προς το φυσικό περιβάλλον, επίπονων και χρονοβόρων, απέδειξε την απουσία σοβαρού σχεδιασμού αλλά και την αδεξιότητα διαχείρισης. Οι ιστορικοί τόποι και τα μνημεία, το ακαταμάχητο κάλλος της φύσης και η ποικίλη γεωμορφολογία αποτελούν τον ανεξάντλητο χρυσοφόρο ορίζοντα της χώρας, το αδιαμφισβήτητο ανταγωνιστικό πλεονέκτημα.

Οι ασήμαντες πέτρες και τα ερείπια που έχει αφομοιώσει αρμονικά η φύση διατηρούν την ιερότητα της Ιστορίας και αποτελούν τους συνδετικούς κρίκους με τις εποχές της ακμής. Μικρά ερπετά παραμένουν σταθερά οι μόνοι επισκέπτες των ερειπιώνων, που φόβοι απαλλοτρίωσης ή απώλειας χρησικτησίας καταδίκασαν σε ερημία και σιγή. Επιγραφές με οδηγίες και αναφορές σε πολιτείες του μύθου οδηγούν σε αδιέξοδα και τενάγη απελπισίας, καθώς προσκρούουν σε συμφέροντα μικροϊδιοκτησίας. «Ο,τι είταν άλλοτε τείχη, κίονες, στοές, μετόπες, εξέδρες, ναοί και αγάλματα, δεν είναι πια σήμερα παρά χαώδης σωρός από πελεκητές πέτρες, φαγωμένες από τον καιρό και μαυρισμένες από τις πυρκαϊές. Πρέπει να 'ναι κανείς αρχαιολόγος, για να μπορέσει να κατατοπισθεί μέσα σ' αυτό τον δαίδαλο από άμορφους ογκόλιθους, που είναι σκορπισμένοι όπως-όπως, σαν να τους είχε κατρακυλήσει κανένας ορμητικός χείμαρρος, και είναι πνιγμένοι μέσα στ' άγρια χορτάρια», σύμφωνα με τον Κ. Ουράνη.

Ο κίνδυνος της εξαφάνισης των ιστορικών καταλοίπων της χώρας είναι άμεσος και μόνη η γνώση είναι ανεπαρκής προκειμένου να καθοδηγήσει στην αυτογνωσία, την προστασία και την ανάδειξη των μνημείων της φύσης και του ανθρώπου, που συνδέουν απόλυτα το παρόν με την ιστορική διαδρομή του λαού. Ευθύνη φέρει κυρίως η Πολιτεία, αφού...

 επενδύει τα ήκιστα στην Παιδεία και την ανάδειξη των στοιχείων που προσδιορίζουν τον χαρακτήρα του πολιτισμού, αρχαίου, νεότερου και σύγχρονου, καθώς και του φυσικού περιβάλλοντος.

Ο Φρόιντ θαύμαζε τους αρχαιολόγους και ακολουθούσε μεθόδους ανασκαφής στην ψυχανάλυσή του, προκειμένου να φέρει στην επιφάνεια τα βαθύτερα στρώματα του υποσυνειδήτου. Εκεί, όπου «εις σύνδενδρον στενωπόν», κατέρχεται ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, στρέφεται αριστερά, προκειμένου να φθάσει στον έρημον ναΐσκον της Αγίας Αναστασίας: «...Και τώρα, μετά είκοσιν έτη, όταν ήρχισα ήδη να φθίνω, αφού κατά κόρον εγεύθην της ζωής όλην την τρύγα και την πικρίαν, εάν εγώ εζήτουν να ζώσω με κηρίον τον ναόν της Μάρτυρος, ούτε κηρίον πλέον αγνόν θα ηδυνάμην να εύρω, διότι από πολλού όλοι οι κηροπλάσται επώλουν νοθευμένα κηρία, και οι μελισσοτρόφοι αυτοί είχον μάθει να νοθεύωσι το κηρίον πριν το πωλήσουν. Και ο ναΐσκος της Αγίας είχε περιέλθει εις παρακμήν και ατημελησίαν οικτράν, διότι η θρησκευτική ευλάβεια μεγάλως είχεν εκπέσει εν τω μεταξύ. Δύο εικόνες λαδωμέναι και φθαρμέναι υπήρχον μόνον εις το τέμπλον το σαπρόν, η μορφή του Σωτήρος Χριστού δεξιά και αριστερά η εικών της αμνάδος του, της στρεφούσης προς αυτόν το πρόσωπον, και φαινομένης ως να έκραζε μεγάλη τη φωνή “Σε νυμφίε μου, ποθώ!” Αι εικόνες της Παναγίας και του Τιμίου Προδρόμου είχον γίνει άφαντοι. Ισως είχον αφαιρεθή από τας χείρας φιλαρχαίων ή εραστών της Βυζαντινής τέχνης... Υπήρχον μόνον δύο κανδήλια ημιθραυσμένα ή ραγισμένα, η βορεία πύλη του ιερού ήτο άνευ θυρίδος, το μόνον παράθυρον, το μεσημβρινόν, του ναού άνευ παραθυροφύλλου, το θυσιαστήριον και η προσκομιδή, γυμνά και ανεπίστρωτα, ήσαν πλήρη κονιορτού... Ο ναΐσκος, ο επταζωσμένος και αγιασμένος, δεν ελειτουργείτο πλέον. “Ου θυσία, ουχ ολοκαύτωμα, ου τόπος του καρπώσαι”. Και η μυστική λειτουργία, την οποίαν ετέλει πρό χρόνων πολλών περί τους τοίχους η φιλόστοργος Μαχούλα, η εξαδέλφη μου, δε θα είχε ξαναγίνει πλέον από πολλού... Τάχα εκεί, δίπλα εις το παρεκκλήσιον της Φαρμακολυτρίας, εις το παλαιόν εκείνο μεγαλομάρμαρον κτίριον, το αινιγματώδες, να υπήρχε το πάλαι ιερόν της Αφροδίτης, να υπήρχε βωμός του Ερωτος;»

(«Η Φαρμακολύτρια», πρώτη δημοσίευση στα «Παναθήναια», 31. 12. 1900).