Το κεφάλαιο 7 του best seller του 2012 "Γιατί Αποτυγχάνουν τα Έθνη" ξεκινάει με μία γλαφυρή περιγραφή της περιπέτειας του εφευρέτη της πλεκτομηχανής, Γουίλιαμ Λι. Η Βασίλισσα Ελισάβετ Α! (1558-1603) είχε πρόσφατα εκδώσει μία διαταγή να φορούν όλοι οι υπήκοοι πλεκτούς σκούφους (χειροποίητους). Όταν ο Λι της παρουσίασε την εφεύρεσή του, ζητώντας να κατοχυρώσει την ευρεσιτεχνία του, η μεγαλειοτάτη του απάντησε: "Στοχεύεις ψηλά, κύριε Λι. Σκέψου τι μπορεί να κάνει η εφεύρεσή σου στους φτωχούς υπηκόους μου· ασφαλώς θα προκαλέσει καταστροφή. Θα τους στερήσει την εργασία και έτσι θα τους κάνει ζητιάνους". Στη συνέχεια, συντετριμμένος, ο Λι δοκίμασε τη Γαλλία, χωρίς καλύτερη τύχη. Μετά επέστρεψε στο Λονδίνο και προσπάθησε να πείσει τον Βασιλέα Τζέιμς Α! (1603-1625) αλλά, κι αυτός έδωσε την ίδια απάντηση με την Ελισάβετ.
Οι βασιλικές αντιδράσεις στην αίτηση του Λι απεικονίζουν το φόβο της "δημιουργικής καταστροφής". Ο φόβος των συνεπειών της (ανεργία, πολιτική αστάθεια και απώλεια ισχύος για τις μοναρχίες) είναι ο κύριος λόγος που δεν βελτιωνόταν σταθερά το βιοτικό επίπεδο από την νεολιθική επανάσταση μέχρι τη βιομηχανική, όπως βελτιωνόταν από τη βιομηχανική μέχρι σήμερα.
Ο όρος "δημιουργική καταστροφή" αποδίδεται στον Αυστροαμερικανό οικονομολόγο Γιόζεφ Σουμπέτερ που τον εμπνεύστηκε από το έργο του Μαρξ και τον έκανε δημοφιλή τη δεκαετία του 1950. Αναφέρεται στην "ακατάπαυστη διαδικασία της βιομηχανικής μετάλλαξης", δηλαδή τη διαδικασία της τεχνολογικής προόδου, που απαξιώνει επαγγέλματα ή/και παραγωγικές μονάδες. Είναι μία αέναη διαδικασία και είναι μία από τις γενεσιουργές αιτίες των οικονομικών κύκλων (δηλαδή των εναλλαγών ανάπτυξη /ύφεση/ ανάπτυξη). Δίνει τη δυνατότητα στο "νέο" να γεννηθεί καταστρέφοντας το "παλιό".
Όπως όλοι γνωρίζουμε ήδη, οι επιπτώσεις της τεχνολογίας στην εργασία είναι πρωτοφανείς. Ειδικότερα, η εξέλιξη στη ρομποτική οδηγεί σε αντικατάσταση ανθρώπων με ρομπότ (δηλαδή, κάθε είδους μηχανές με "νοημοσύνη" ) σε όλο και περισσότερες θέσεις εργασίας. Σύμφωνα με μία πρόσφατη βρετανική έρευνα, περίπου οι μισές θέσεις εργασίας διεθνώς θα έχουν καταληφθεί από ρομπότ μέχρι το 2035, δηλαδή σε μόλις 20 χρόνια από σήμερα!
Τί θα προκύψει τότε;
Θα έχει παγιωθεί μία κατάσταση με στρατιές ανέργων που θα πληθαίνουν ή, απλώς, κάποια επαγγέλματα θα αντικαθίστανται από νέα, παράλληλα με την πρόοδο;
Γνωρίζουμε ότι, μαζί με το νέο που γεννιέται, πάντοτε γεννιούνται και νέα επαγγέλματα. Αλλά με όρους αριθμού θέσεων εργασίας, ποιο θα είναι το ισοζύγιο;
Όλες οι ενδείξεις είναι ότι, πέρα από τις "χειρονακτικές" εργασίες, η εξελίξεις στην τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να οδηγήσουν στην κατάργηση επαγγελμάτων που ακόμη δεν φανταζόμαστε... !
Για να γίνει καλύτερα κατανοητό το πρόβλημα ας γίνει μία ακραία υπόθεση: Ας υποτεθεί ότι όλες οι δουλειές γίνονται από ρομπότ και δεν υπάρχει άνθρωπος που να εργάζεται για αμοιβή. Τότε, οι μόνοι που θα έχουν εισόδημα για να αγοράζουν τα παραγόμενα από τα ρομπότ θα είναι οι ιδιοκτήτες των ρομπότ. Όμως, για κάθε έναν ιδιοκτήτη/φυσικό πρόσωπο αντιστοιχούν πολλά ρομπότ/"εργαζόμενοι". Σε ποιους, λοιπόν, θα πωλούν την παραγωγή τους;
Για πολλούς οικονομολόγους εξακολουθεί να υπάρχει ένα παλιό ερώτημα. Όπως το έθεσε πιο πρόσφατα ο Thomas Piketty στην "Εισαγωγή" του βιβλίο του "Το Κεφάλαιο τον 21ο αιώνα" είναι: "Οδηγεί η δυναμική της συσσώρευσης του κεφαλαίου στη συγκέντρωση του πλούτου και της εξουσίας σε λίγα χέρια, όπως πίστευε ο Μαρξ τον 19ο αιώνα; Ή μήπως στις προηγμένες φάσεις της ανάπτυξης οι εξισορροπητικές δυνάμεις της μεγέθυνσης, του ανταγωνισμού και της τεχνολογικής προόδου καταλήγουν στον περιορισμό των ανισοτήτων και την αρμονική σταθεροποίηση, όπως νόμιζε ο Κούζνετς τον 20ο;"
Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι, η θεαματική βελτίωση του βιοτικού επιπέδου μας, από την βιομηχανική επανάσταση (1760-1860) μέχρι σήμερα έγινε εφικτή μόνο χάρη στη διαδικασία της δημιουργικής καταστροφής. Όμως, ενδιάμεσα είχαμε τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο του 1914, τη Μεγάλη Ύφεση του 1929, τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο του 1939 και την πρωτόγνωρου [;] είδους και αγνώστου κατάληξης τρέχουσα κρίση. Προφανώς , αυτά τα γεγονότα δεν ήταν ακριβώς "δημιουργικές" καταστροφές...! Όμως, κάθε καταστροφή ανοίγει τον δρόμο να γεννηθεί κάτι νέο. Χωρίς "μεγάλη" καταστροφή το παλιό αργεί να ξεψυχήσει! Οπότε, μάλλον η κατάσταση θα "σέρνεται" για πολύ καιρό ακόμη, η ανεργία θα θεριεύει και η οικονομική ανισότητα θα μεγαλώνει μέχρι να γίνει κάποιος "μεγάλος" πόλεμος ή να συμβεί κάτι με ανάλογες επιπτώσεις.
Η απαισιόδοξη άποψη (πχ., Ζακ Αταλί) είναι ότι...
"βαδίζουμε προς περίοδο γενικευμένης αναρχίας, μεγάλων
ανισοτήτων και πιθανώς πολέμων", και ότι "η ανθρωπότητα θα διανύει
κύκλους ανοίγματος -όπως η παγκοσμιοποίηση- και εγκλεισμού".
Η αισιόδοξη νομίζει ότι "η αντικατάσταση εργατών από ρομπότ θα οδηγήσει σε περισσότερο ελεύθερο χρόνο για διακοπές και αναψυχή". Όμως, το ίδιο προέβλεπε και ο Τζέρεμι Ρίφκιν, ήδη, την δεκαετία του 1980. Στα επόμενα 30-40 χρόνια, "εκτίμησε" τότε, οι ώρες εργασίας θα πρέπει να μειωθούν στις 20 με 25 την εβδομάδα!
Αλλά, για να μειωθούν οι ώρες εργασίας από 70-80 την εβδομάδα, που ήταν πριν τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, χρειάστηκε ένας Β' Παγκόσμιος Πόλεμος για να καθαρίσει το τοπίο, για να "σβήσει το παλιό" (όπως κάνουν οι πόλεμοι) και να δώσει τη δυνατότητα σε κάτι νέο να γεννηθεί.
Το νέο που γεννήθηκε ήταν η εκρηκτική αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας και των αποδοχών της: 35-40 ώρες εργασίας εξασφάλιζαν καλύτερο βιοτικό επίπεδο από εκείνο που εξασφάλιζαν οι 70-80. Νέα προϊόντα, νέες "ανάγκες", αύξηση της ΖΗΤΗΣΗΣ!
Όμως αυτό συνέβαινε και συμβαίνει ΜΟΝΟ στις ανεπτυγμένες οικονομίες. Ακόμη και σήμερα υπάρχουν ολόκληροι λαοί που υποσιτίζονται. Πώς, λοιπόν, θα διασφαλίσουμε στον Ευρωπαίο ή Αμερικανό εργαζόμενο και μειωμένο ωράριο και "ικανοποιητική" αμοιβή όταν πχ., ο Ινδός (που έχει αποδειχθεί ιδιαίτερα ικανός στην πληροφορική!) συμβιβάζεται με πολύ λιγότερα; Επομένως, δεν θεωρώ ρεαλιστική μια τέτοια εξέλιξη.
Μία άλλη πιθανή εξέλιξη είναι "να μπει ο κομμουνισμός από το παράθυρο", όπως το έθεσε φίλος μου, διανοούμενος οικονομολόγος.
Κι αυτή η εξέλιξη δεν μου φαίνεται ρεαλιστική. Τόσο ο μη υπάρξας όσο και ο τέως υπαρκτός σοσιαλισμός απαιτούν από τους ανθρώπους να ενεργούν κόντρα στην ανθρώπινη φύση τους. Γι αυτό και ο μεν πρώτος δεν υπήρξε ο δε δεύτερος έγινε οριστικά και αμετάκλητα "τέως". Επί πλέον, υπάρχουν άπειρες "τεχνικές" δυσκολίες για να γίνει κάτι τέτοιο. (Για τους σπουδαστές Οικονομικών αναφέρω μία μόνο: Και να κρατικοποιηθούν τα ρομπότ -όλα τα μέσα παραγωγής- θα ήταν δώρον άδωρον, εκτός κι αν γίνονταν σε μία οικονομία ΑΥΤΑΡΚΗ και ΚΛΕΙΣΤΗ, ή από μία "Παγκόσμια Κυβέρνηση". Γι αυτό ο Αταλί προβλέπει "κύκλους ανοίγματος και εγκλεισμού")
Η ιστορία διδάσκει ότι ο άνθρωπος εξελίσσεται, έστω με τον τρόπο που γνωρίζουμε ότι εξελίσσεται! Όπως το έθεσε ο Γάλλος στοχαστής Πασκάλ Μπρινκέρ: "... έχει γεννήσει τέρατα, [...] όμως ταυτόχρονα γέννησε και τις θεωρίες που μας βοηθούν να σκεφτόμαστε και να τα καταστρέφουμε" .
Σε τελική ανάλυση, το ερώτημα, κατά την ταπεινή μου άποψη, ΔΕΝ είναι αν υπάρχουν στο καπιταλιστικό σύστημα "οι εξισορροπητικές δυνάμεις ...".
Γνωρίζουμε ότι ΔΕΝ υπάρχουν, έχουμε επανειλημμένα επιβεβαιώσει ότι η ανισότητα μεγαλώνει και ότι οι κρίσεις επαναλαμβάνονται . Όμως το καπιταλιστικό σύστημα είναι δημιούργημα του ανθρώπου, του ίδιου ανθρώπου που έχει γεννήσει και τα τέρατα και τις θεωρίες για να τα καταστρέφει.
Επομένως, το τελικό ερώτημα είναι: Μπορεί οι εξελίξεις και οι καταστάσεις που θα προκύψουν στην εποχή μετά την "ρομποτική επανάσταση" να αποτελέσουν ΚΙΝΗΤΡΑ, ώστε ο Άνθρωπος να βοηθηθεί να σκεφτεί και να... εξημερώσει το "τέρας" του καπιταλισμού;
Προφανώς, ούτε εγώ, ούτε κανείς από τους πολύ πιο αρμόδιους από εμένα μπορεί να προβλέψει το μέλλον.
Όπως ανέφερα στο Μέρος Α!, υπάρχουν ΣΟΒΑΡΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ υπέρ της απαισιόδοξης άποψης (πχ., Ζακ Αταλί) ότι "οι προσπάθειες κάποιας συλλογικής διεύθυνσης του κόσμου δεν έχουν μέλλον", και ότι "η προοπτική πολέμων μεγάλης κλίμακας, ακόμη και παγκοσμίου, δεν είναι απίθανη". Η δική μου πρόθεση είναι η αναζήτηση των θετικών στοιχείων, που ενδεχομένως ΘΑ ΜΠΟΡΟΥΣΑΝ να οδηγήσουν σε καταφατική απάντηση στο ερώτημά μας.
Η συλλογιστική μου (δεν θα μπορούσε παρά να) είναι απλή: Η ιστορία διδάσκει ότι, όταν η ανθρωπότητα ή ένα έθνος αντιμετωπίζει ένα μεγάλο κίνδυνο οι άνθρωποι "λογικεύονται" και συσπειρώνονται για να τον αντιμετωπίσουν. ΑΝ η επικείμενη "ρομποτική επανάσταση" ταρακουνήσει το καπιταλιστικό σύστημα επειδή θα διαταράξει περαιτέρω την ήδη διαταραγμένη και αναζητούμενη "ισορροπία" του, αυτό θα είναι το ΚΙΝΗΤΡΟ "ώστε ο Άνθρωπος να σκεφτεί και να... εξημερώσει το "τέρας" του καπιταλισμού."
Όλες οι θεωρίες περί των κινήτρων που κάνουν τους ανθρώπους να σκέφτονται και να ενεργούν, έτσι όπως σκέφτονται και ενεργούν, σε τελική ανάλυση, καταλήγουν σε ένα και μοναδικό κίνητρο: την "επιδίωξη του ιδίου οφέλους", δηλαδή την ΙΚΑΝΟΠΟΙΗΣΗ των οικονομικών, ψυχολογικών, αισθησιακών, μεταφυσικών κλπ. αναγκών τους. Αλλά, το τί συνιστά "ίδιον όφελος", δηλαδή πώς επιλέγονται εκείνα που θα ικανοποιήσουν τις όποιες ανάγκες και πώς αποφεύγονται τα αντίθετα προσδιορίζεται από κάθε άτομο με τελείως διαφορετικά κριτήρια. Παραφράζοντας το τραγούδι, "άλλος το βρίσκει στο κρασί κι άλλος το βρίσκει στα τραγούδια", σας προτρέπω να σκεφθείτε ποιες ανάγκες τους ικανοποιούν με αυτά που κάνουν οι ασκητές ή οι φιλάνθρωποι και ποιες οι σαδιστές ή οι Τζιχαντιστές.
Επί πλέον, οι άνθρωποι συχνά κάνουν ΛΑΘΟΣ αξιολογήσεις και ΕΠΙΛΟΓΕΣ, οπότε, αντί της επιδιωκόμενης ικανοποίησης τους προκύπτει οδύνη, δηλαδή, αντί όφελος έχουν "ζημία"! Αν οι άνθρωποι μπορούσαμε να αξιολογούμε σωστά ποιες από τις εκάστοτε διαθέσιμες επιλογές μας εξυπηρετούν καλύτερα το ίδιον όφελος σίγουρα η ιστορία θα είχε γραφτεί διαφορετικά...!
Με πιο απλά λόγια:
Τί διδάσκει η ιστορία, υπάρχει πρόοδος στην εκφρασμένη θέληση τoυ Ανθρώπου για τη δημιουργία ενός καλύτερου κόσμου;
Την απάντηση σε αυτό το ερώτημα προσπαθεί να δώσει ο ιστορικός Μάρκ Μαζάουερ, στο βιβλίο "Κυβερνώντας τον Κόσμο - Η ιστορία μιας Ιδέας". Εξιστορεί τις προσπάθειες των κάθε λογής "μπροστάρηδων" να οδηγήσουν τους ανθρώπους στη δημιουργία ενός καλύτερου κόσμου. Ο Μαζάουερ δείχνει απογοητευμένος από τους πολιτικούς. Οι τελευταίες λέξεις στο βιβλίο του είναι χαρακτηριστικές: "Οι πολιτικοί εκπρόσωποί μας συνεχίζουν να μεταβιβάζουν την εξουσία σε ειδήμονες και ιδιοτελείς αυτορρυθμιζόμενους φορείς στο όνομα της αποτελεσματικής παγκόσμιας διακυβέρνησης, ενώ τους παρατηρεί ένα σκεπτικιστικό και αποξενωμένο κοινό. Η ιδέα της κυβέρνησης του κόσμου γίνεται το όνειρο του χθες." [!] Και κάπου πιο πριν: "Όταν η διακυβέρνηση αντικατέστησε την κυβέρνηση, οι κοινωνικές υπηρεσίες άρχισαν να ξεφτίζουν και οι ανισότητες εισοδημάτων και πλούτου αυξήθηκαν κατακόρυφα. Επίσημες δομές αποσυντέθηκαν [...] αφήνοντας μόνο την πανταχού παρούσα έννοια του "αποτυχημένου κράτους" ως έμμεση αναγνώριση ότι τα κράτη ήταν πράγματι σημαντικά." [!]
Τώρα σκεφτείτε: Είναι το "αποτυχημένο κράτος" αναπόφευκτη, νομοτελειακή, φυσιολογική κατάληξη;
Επισημάνθηκε ήδη πριν από χρόνια και ισχύει ακόμη ότι η τεχνολογία τρέχει πιο γρήγορα από τη φιλοσοφία, δηλαδή πριν προλάβουμε να κατανοήσουμε τι σημαίνει το νέο έρχεται το νεότερο. Μήπως έτσι εξηγείται και η πολυγνωμία των κάθε λογής "ειδικών"; Μήπως, το ότι "οι πολιτικοί εκπρόσωποί μας συνεχίζουν να μεταβιβάζουν την εξουσία σε... " δείχνει ότι οι ίδιοι, ενστικτωδώς, κάπως, "διαισθάνονται" ότι, δεν είναι ικανοί να διαχειριστούν αποτελεσματικά τα όλο και πιο σύνθετα κοινωνικά προβλήματα, ακριβώς επειδή δεν προλαβαίνουν να κατανοήσουν τι σημαίνει το εκάστοτε "νεότερο";
Ο σημερινός καπιταλισμός δεν είναι ίδιος με τον καπιταλισμό μετά τη βιομηχανική επανάσταση, που δεν ήταν ίδιος πριν από αυτήν και ο καπιταλισμός μετά την "επανάσταση της ρομποτικής" δεν θα μοιάζει με τον σημερινό.
Μετά τον όλεθρο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου προέκυψε ο ιδανικός συνδυασμός για εκρηκτική οικονομική ανάπτυξη: Ανάγκη να ξαναχτιστεί ο κατεστραμμένος κόσμος, επιταχυνόμενη αύξηση παραγωγικότητας, πληθυσμού, αμοιβής της εργασίας, δηλαδή έκρηξη της ΖΗΤΗΣΗΣ και έκρηξη της δυνατότητας παραγωγής και της παραγωγής. Στις οικονομίες που συνέβησαν αυτά, τώρα συμβαίνουν σχεδόν τα αντίθετα! Το νέο κραχ αποτράπηκε (ή, καθυστερήθηκε;) ΜΟΝΟ γιατί συντηρήθηκε η ΖΗΤΗΣΗ με, έστω αναποτελεσματική, αναδιανομή του εισοδήματος και των δανεικών.
Βεβαίως, οι άνθρωποι συνειδητοποιούν (αργά, παλινδρομούντες, ενίοτε οδυνηρά, αλλά συνειδητοποιούν) όλο και περισσότερο ότι υπάρχει σχέση μεταξύ ιδίου και κοινωνικού οφέλους. Όπως το θέτει ο Στίγκλιτζ στο βιβλίο του "Το τίμημα της ανισότητας": "Όμως οι πλούσιοι δεν ζουν στο κενό. Χρειάζονται γύρω τους μια λειτουργούσα κοινωνία, η οποία θα συντηρήσει τη θέση τους και θα παράγει εισόδημα από τα περιουσιακά τους στοιχεία." Και οι πλούσιοι, ή είναι οι ίδιοι αρκούντως ικανοί να επιδιώκουν το ίδιον όφελος ή έχουν αρκούντως ικανούς συμβούλους. Όταν "ο κόμπος φτάσει στο χτένι" θα συνειδητοποιήσουν ότι μία κοινωνία με στρατιές πεινασμένων -ΑΝ οι εξελίξεις στη ρομποτική οδηγήσουν προς τα εκεί- δεν μπορεί να είναι λειτουργούσα.
Ήδη, κάποιοι "μπροστάρηδες" πλούσιοι φαίνεται ότι έχουν το ενστικτώδες ΚΙΝΗΤΡΟ να αντιδρούν στην "πανταχού παρούσα έννοια του "αποτυχημένου κράτους"". Στην ουσία, υποκαθιστώντας το, προσπαθούν να συμπληρώσουν τα κενά που αυτό αφήνει. Ένα τυχαίο παράδειγμα -από πολλά και σημαντικότερα που υπάρχουν: η ιδέα ότι οι επιχειρήσεις οφείλουν, πέρα από τους φόρους που πληρώνουν, τις θέσεις εργασίας που δημιουργούν κλπ, "να επιστρέφουν ένα μέρος των κερδών τους στο κοινωνικό σύνολο μέσα στο οποίο δραστηριοποιούνται", είναι νέα· τουλάχιστον με τη μορφή της ΕΚΕ (Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη) που εκδηλώνεται τα τελευταία χρόνια. Προς το παρόν, οι εταιρίες με πεφωτισμένες ηγεσίες που έχουν συνειδητοποιήσει ότι "χρειάζονται γύρω τους μια λειτουργούσα κοινωνία" για να επιβιώνουν οι ίδιες και που έχουν δεσμευτεί συνειδητά στην ΕΚΕ είναι λιγότερες από εκείνες που την αντιλαμβάνονται σαν διαφήμιση, σαν δημόσιες σχέσεις· και αυτές είναι ακόμη λιγότερες από τις εταιρίες που δεν ασχολούνται καν με το θέμα.
Όμως, έστω και σαν "ενστικτώδης" αντίδραση στην αναποτελεσματική αναδιανομή του εισοδήματος, όπως αυτή γίνεται από τα κράτη, η ΕΚΕ δείχνει ότι οι ηγέτες του καπιταλισμού αντιλαμβάνονται ότι ο καπιταλισμός χωρίς αναδιανομή του εισοδήματος είναι καταδικασμένος -και μαζί του και η δημοκρατία.
Συμπέρασμα:
Όπως είπε κάποιος (είναι μάλλον βέβαιο ότι ΔΕΝ το είπε ο Λένιν) "ο καπιταλιστής είναι πρόθυμος να σου πουλήσει το σχοινί με το οποίο θα τον κρεμάσεις". Όμως, έστω κι έτσι, για να σου το πουλήσει, πρέπει να έχεις χρήματα για να το αγοράσεις! Και οι καπιταλιστές γνωρίζουν άριστα πώς εξυπηρετείται το ίδιον όφελός τους!
Δεν γνωρίζω ποιους θεσμούς θα σκεφτούν οι "μπροστάρηδες" για μία πιο δίκαιη και, κυρίως, πιο αποτελεσματική αναδιανομή του εισοδήματος, ώστε να διασφαλίζεται ότι οι κοινωνίες θα παραμείνουν λειτουργούσες· ούτε μετά από πόσες παλινδρομήσεις θα υπάρξει μία γενικευμένη εγκαθίδρυσή τους. Όμως είμαι σχεδόν βέβαιος ότι (αν ΔΕΝ επαληθευτούν οι απαισιόδοξοι...!) θα αποδειχθεί ότι η λογική των πατέρων των Οικονομικών ήταν άψογη, το "ένστικτό" τους αλάνθαστο, απλώς δεν μπόρεσαν να φανταστούν τί μπορεί να κάνει ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ!
Εν προκειμένω σκέφτομαι τον Άνταμς Σμιθ: 100 χρόνια πριν αναπτυχθούν οι θεωρίες για τα ανθρώπινα ΚΙΝΗΤΡΑ (που άρχισαν με τον Φρόυντ) διετύπωσε την περίφημη σκέψη του ότι ο άνθρωπος, "...επιδιώκοντας το δικό του όφελος [...] οδηγείται από ένα αόρατο χέρι να προάγει έναν σκοπό που δεν ήταν μέρος των προθέσεών του!"
Μόνο που τώρα θα είναι μέρος των προθέσεών του... .
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου