ΔΙΕΘΝΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗ και ΚΟΙΝΩΝΙΑ: Οι περισσότεροι δικτάτορες αυτοκαταστρέφονται. Γιατί;

Του Leonid Beshidsky / Bloomberg

Παρατηρώντας την άνοδο αυταρχικών ηγετών σε πολλά μέρη του κόσμου, αναρωτιέται κανείς τι πρέπει να συμβεί ώστε οι χώρες τους να γίνουν πιο φιλελεύθερες.  


Ηγέτες όπως ο Vladimir Putin της Ρωσίας ή ο Recep Tayyip Erdogan της Τουρκίας ή ο Xi Jinping της Κίνας έχουν εδραιώσει την εξουσία τους, διαθέτουν εμπειρία αλλά απολαμβάνουν και σημαντική στήριξη από το λαό –μήπως, λοιπόν, θα πρέπει οι αντίπαλοί τους απλώς να παραιτηθούν και να αποδεχτούν ένα ανελεύθερο καθεστώς αορίστου χρόνου;

Σύμφωνα με τον Daniel Treisman, πολιτικό επιστήμονα του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας, δεν χρειάζεται απαραίτητα να συμβεί κάτι τέτοιο. Σε μία πρόσφατη μελέτη του, ανέλυσε 218 περιπτώσεις εκδημοκρατισμού μεταξύ του 1800 και του 2015 και διαπίστωσε ότι, με ορισμένες εξαιρέσεις (όπως η εκούσια αποδοχή Συντάγματος από τον Δανό βασιλιά Frederick VII το 1848), ο εκδημοκρατισμός ήταν το αποτέλεσμα λαθών που έκαναν αυταρχικές κυβερνήσεις στην προσπάθειά τους να διατηρήσουν την εξουσία. 


Η λίστα των σφαλμάτων αυτών αποτελεί τόσο ένα χρήσιμο εγχειρίδιο για τους απολυταρχικούς ηγέτες όσο και μια χρήσιμη υπενθύμιση ότι ακόμη και οι πιο ικανοί από αυτούς κάνουν λάθη, με καταστροφικές συνέπειες για τα καθεστώτα τους.

Σύμφωνα με τον Treisman, σκόπιμη φιλελευθεροποίηση -είτε για να εμποδίσει μια επανάσταση, είτε για να παρακινήσει τους ανθρώπους να πολεμήσουν έναν ξένο εισβολέα, είτε για να ηττηθούν ανταγωνιστικές ομάδες της ελίτ είτε για να γίνει συμβιβασμός μαζί τους- καταγράφεται μόνο στο ένα τρίτο των περιπτώσεων. 

Στις υπόλοιπες περιπτώσεις, ο εκδημοκρατισμός ήταν ατύχημα: οι εξουσιαστές προκαλούσαν ένα ντόμινο εξελίξεων, αλλά δεν ήθελαν να παραιτηθούν από την εξουσία. Κάποιοι από αυτούς - όπως ο Mikhail Gorbachev, ο τελευταίος σοβιετικός πρόεδρος- το έχουν παραδεχτεί.

Ο Treisman κατήρτισε μια λίστα με τα λάθη των αυταρχικών ηγετών. 


Ακολουθούν πέντε βασικά από αυτά:

1) Ύβρις: Ένας αυταρχικός ηγεμόνας υποτιμά τη δύναμη της αντιπολίτευσης και δεν καταφέρνει να συμβιβαστεί μαζί της ή να την καταστείλει προτού να είναι πολύ αργά. Ο βασιλιάς Λουδοβίκος Φίλιππος της Γαλλίας καθαιρέθηκε το 1848 αφότου μετέτρεψε, όπως το θέτει ο Treisman, "μια σειρά ιδιωτικών πολιτικών συναντήσεων σε επανάσταση, αρνούμενος να κάνει ακόμη και ήπιες παραχωρήσεις". Ο Ρουμάνος κομμουνιστής δικτάτορας Nicolae Ceausescu εκφωνούσε μια ομιλία ρουτίνας όταν συνειδητοποίησε ότι τον ανατρέπουν. Ο πρόεδρος της Ινδονησίας, Muhammad Suharto, πίστευε ότι θα μπορούσε να θέσει τη χώρα υπό έλεγχο μέχρι τη στιγμή της παραίτησής του.

2) Περιττό ρίσκο: Ένας ηγέτης καλεί το λαό σε ψηφοφορία την οποία "αποτυγχάνει να χειριστεί επαρκώς" (όπως ο χιλιανός δικτάτορας Augusto Pinochet το 1988, όταν έχασε στο δημοψήφισμα για το αν θα του επιτραπεί να παραμείνει στην εξουσία) ή ξεκινά έναν πόλεμο που δεν μπορεί να κερδίσει (όπως ο Leopoldo Galtieri στην Αργεντινή με τον πόλεμο των Φώκλαντ του 1982).

 

3) Αλυσιδωτή αντίδραση: Αυτή είναι η περίπτωση του Gorbachev: ένας ηγέτης υλοποιεί μεταρρυθμίσεις για να στηρίξει το καθεστώς του αλλά καταλήγει να το υπονομεύσει.

4) Να εμπιστεύεσαι προδότη: Αυτό δεν είναι πάντα ένα λάθος που κάνει ο ίδιος ο δικτάτορας, αν και έτσι συνέβη στην περίπτωση του Francisco Franco στην Ισπανία, ο οποίος επέλεξε τον βασιλιά Juan Carlos, τον καταστροφέα του φασισμού, ως διάδοχό του. Στην περίπτωση του Gorbachev ήταν το Politburo -η ελίτ του καθεστώτος- που επέλεξε τον λάθος άνθρωπο για να διατηρήσει την εξουσία του.

5) Αντιπαραγωγική βία: Η μη καταστολή της αντιπολίτευσης όταν είναι απαραίτητο, μπορεί να αποτελεί ένδειξη ύβρεως ενός δικτάτορα, αλλά η υπερβολική αντίδραση είναι επίσης σοβαρό λάθος. Το παράδειγμα του Treisman είναι ο πρόεδρος του Μπαγκλαντές Hussain Muhammad Ershad, ο οποίος αναγκάστηκε να παραιτηθεί εξαιτίας μιας εξέγερσης που ξέσπασε όταν η αστυνομία πυροβόλησε έναν ακτιβιστή της αντιπολίτευσης σε μια συγκέντρωση. Αλλά το λάθος έγινε και από τον Ουκρανό Πρόεδρο Viktor Yanukovych το 2013, όταν οι αστυνομικές δυνάμεις που έστειλε για να καταστείλουν τις διαδηλώσεις επιτέθηκαν σε μερικές εκατοντάδες ειρηνικά διαμαρτυρόμενους φοιτητές και τους χτύπησαν βίαια, πυροδοτώντας μια μαζική διαμαρτυρία που οδήγησε στην καθαίρεση του Yanukovych.

Αυτά είναι όλα πολύ ανθρώπινα σφάλματα κρίσης. 


Οι δικτάτορες είναι και άνθρωποι και ορισμένες φορές θα ενεργούν στηριζόμενοι σε ατελή πληροφόρηση ή στο λάθος συναίσθημα. Αλλά ο Treisman εξηγεί ότι μπορεί να είναι επιρρεπείς σε τέτοια λάθη ακριβώς επειδή είναι δικτάτορες. Θα ξεγελαστούν από τις δημοσκοπήσεις, στις οποίες ο κόσμος δεν απαντά απαραιτήτως ειλικρινά, παρασυρόμενοι από την ίδια τους την προπαγάνδα (όπως ο κυβερνήτης του Μαλάουι, Hastings Banda, ο οποίος προκήρυξε και έχασε ένα δημοψήφισμα το 1993 επειδή είχε εντυπωσιαστεί από την υψηλή προσέλευση στις διαδηλώσεις υπέρ του, παρά το γεγονός ότι οι πολίτες είχαν εξαναγκαστεί να συμμετέχουν). Και μερικές φορές θα κυβερνούν για τόσο μεγάλο διάστημα που οι νοητικές τους δυνατότητες δεν θα είναι το ίδιο οξείες στο τέλος, όπως ήταν στην αρχή.

Έχω ιδιαίτερο ενδιαφέρον να παρακολουθώ τον Putin για οποιoδήποτε από τα λάθη που περιλαμβάνονται στη λίστα του Treisman. Μέχρι στιγμής, είναι σαν να είχε διαβάσει τη μελέτη προτού καν την γράψει ο Treisman. Η καταστολή της αντιπολίτευσης ήταν έξυπνη και προσεκτικά υπολογισμένη, η χειραγώγηση των εκλογών ήταν πάντοτε επαρκής, ο προσωρινός του διάδοχος, Dmitri Medvedev, απέφυγε την φιλελεύθερη στροφή, ενώ οι πόλεμοι που ξεκίνησε ήταν μόνο εναντίον πολύ πιο αδύναμων αντιπάλων. Στηρίζει την προπαγάνδα του καθεστώτος του αντιμετωπίζοντας την ως πραγματικότητα, αλλά δεν την πιστεύει μέχρι το σημείο που θα έχανε την επαγρύπνησή του.  Στις εκλογές του 2018 που προφανώς σκοπεύει να κερδίσει, κρατά τον βασικό αντίπαλό του, Alexei Navalny, εκτός μάχης, έχοντας επίγνωση ότι η σύγχρονη τεχνολογία επιτρέπει στον αντίπαλό του να χαλαρώνει τους περιορισμούς των μέσων ενημέρωσης -κάτι που, όπως σημειώνει ο Treisman μπορεί να οδηγήσει έναν υβριστικό δικτάτορα σε εκλογικές απώλειες.

Αλλά ακόμη και ο Putin, που μετρά 17 χρόνια στην εξουσία, διατρέχει τον κίνδυνο να κάνει λάθος μια μέρα, βγάζοντας, για παράδειγμα, λάθος συμπεράσματα από την πρόθεση ψήφου του ολοένα πιο κυνικού ρωσικού λαού στις ως επί το πλείστον αναξιόπιστες δημοσκοπήσεις. Είναι εύκολο να φανταστεί κανείς τον οξύθυμο Erdogan να εμπλέκεται σε μία ένοπλη σύγκρουση που η Τουρκία δεν θα μπορεί να αντέξει ή να χρησιμοποιεί δυσανάλογη βία καθώς η υπομονή των Τούρκων με τις εκδικητικές του τάσεις θα εξαντλείται. Υπάρχει μια πιθανότητα, αν και μικρή, ότι μετά την εδραίωση της εξουσίας του Xi, το Κινεζικό Κομμουνιστικό Κόμμα θα επιλέξει έναν πιο φιλελεύθερο διάδοχο και εκείνος δεν θα είναι σε θέση να κρατάει τα ηνία της εξουσίας τόσο σφικτά.

Ο Treisman σημειώνει ότι στο 85% των περιπτώσεων που μελέτησε, πριν τον εκδημοκρατισμό προηγήθηκαν μαζικές αναταραχές. Αργά ή γρήγορα, ο κόσμος κουράζεται από καθεστώτα στα οποία δεν έχει μεγάλη συμμετοχή. Αρκεί τότε ένα απλό στραβοπάτημα από το πρόσωπο που βρίσκεται στο επίκεντρο ενός τέτοιου καθεστώτος. Συχνά οι δικτάτορες υποτιμούν τον εξωτερικό κίνδυνο που απειλεί την εξουσία τους, τις σκευωρίες των ξένων ή εξόριστων εχθρών. Σε τελευταία ανάλυση, αυτοί οι ίδιοι είναι η μεγαλύτερη απειλή για τους εαυτούς τους.