Τέσσερις δεκεμβριανές κηδείες

Tου Σταθη Ν. Καλυβα

Καθηγητή Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Yale.

Το 2011 έκλεισε με τέσσερις κηδείες: της Σεζάρια Εβόρα, του Βάτσλαβ Χάβελ, του Κρίστοφερ Χίτσενς και του Κιμ Γιονγκ Ιλ. 

Τι έχει να μας μάθει ο θάνατος μιας τραγουδίστριας, δύο πολιτικών ηγετών κι ενός δημοσιογράφου;

Και οι τέσσερις γεννήθηκαν στον αστερισμό του τελευταίου μεγάλου πολέμου που έζησε η ανθρωπότητα: o Χάβελ το 1936 στην Τσεχοσλοβακία, η Εβόρα το 1941 στο Πράσινο Ακρωτήρι, ο Κιμ την ίδια χρονιά στη Σοβιετική Ενωση και ο Χίτσενς το 1949 στην Αγγλία. 

Πεθαίνουν πια όχι οι άνθρωποι που έζησαν τον πόλεμο, αλλά όσοι γεννήθηκαν τότε. Μαζί τους χάνεται και η ανάμνηση μιας εποχής όπου οι διαφορές ανάμεσα στα κράτη (και ιδίως τα ευρωπαϊκά) δεν λύνονταν στα τραπέζια των συνόδων κορυφής, αλλά στα πεδία των μαχών και σφραγίζονταν από τα ερείπια των βομβαρδισμένων πόλεων. Ομως, η ανάμνηση της τραγωδίας αυτής είναι απαραίτητο να παραμείνει ζωντανή, γιατί μόνο αυτή μπορεί να δώσει πνοή στο μεγάλο πείραμα της ευρωπαϊκής ενοποίησης.

Αν αναλογιστούμε πού βρίσκονταν τότε οι χώρες των τεσσάρων απελθόντων, θα διαπιστώσουμε πως όλες τους ακολουθούσαν μια μεγάλη υπόσχεση: μια σπουδαία στρατιωτική νίκη στην περίπτωση της Βρετανίας, ένα νέο, υποτίθεται δικαιότερο, πολιτικό και οικονομικό καθεστώς στην περίπτωση της Τσεχοσλοβακίας και της Βόρειας Κορέας, την ανεξαρτησία στην περίπτωση του Πράσινου Ακρωτηρίου. 

Και οι τέσσερις, όμως, είδαν τις υποσχέσεις αυτές να διαψεύδονται τραγικά. Το 1949 η Βρετανία ήταν μια υπερδύναμη σε παρακμή: για να υποτάξει τη Γερμανία, αναγκάστηκε να υποθηκεύσει το μέλλον της και βγήκε από τον πόλεμο φτωχή και αδύναμη. Τόσο η Τσεχοσλοβακία όσο και η Κορέα βρέθηκαν πάνω στο μέτωπο μιας νέας παγκόσμιας σύγκρουσης, του Ψυχρού Πολέμου. Η πρώτη, μια κεντροευρωπαϊκή χώρα με αξιόλογη πνευματική και βιομηχανική παράδοση, θα περάσει τέσσερις δεκαετίες στη σοσιαλιστική κατάψυξη. Η δεύτερη, μια φτωχή ιαπωνική αποικία, θα διαιρεθεί μέσα από το καμίνι ενός απίστευτα σκληρού εμφυλίου και ο Βορράς θα γνωρίσει ένα από τα σκληρότερα δικτατορικά καθεστώτα που έχουν περάσει. Το Πράσινο Ακρωτήρι, μια πάμφτωχη και ασήμαντη πορτογαλική αποικία, θα έχει την τύχη της πλειοψηφίας των πρώην αποικιών: η ανεξαρτησία του θα συνοδευτεί από αυταρχισμό, φτώχεια και διαφθορά.

Ομως, δύο από τις τέσσερις αυτές χώρες κατάφεραν να ξεχωρίσουν, γιατί μετέτρεψαν τη διάψευση των ελπίδων τους σε νέα αφετηρία. Η Βρετανία βασίστηκε στη γλώσσα της για να αναδειχθεί σε διεθνές οικονομικό, πολιτιστικό και εκπαιδευτικό κέντρο. Οι Τσεχοσλοβάκοι αγωνίστηκαν επίμονα ενάντια στο καθεστώς που τους επιβλήθηκε: Ανοιξη της Πράγας, Χάρτα 77 και τελικά Βελούδινη Επανάσταση του ’89. Αντίθετα το Πράσινο Ακρωτήρι και η Βόρεια Κορέα (όχι όμως η Νότια!) παρέμειναν στο τέλμα.

Δύσκολα εντοπίζει κανείς προσωπικότητες τόσο αντιδιαμετρικά αντίθετες όσο ο Κιμ και ο Χάβελ. Ο πρώτος, μια γκροτέσκα φιγούρα σοσιαλιστή μονάρχη, κληρονομεί τον θρόνο από τον πατέρα του για να βυθίσει τη χώρα του σε ακόμη μεγαλύτερη ανέχεια και απομόνωση. Ο δεύτερος, γόνος μεγαλοαστικής τσέχικης οικογένειας, στον οποίο το καθεστώς απαγόρευσε να κάνει πανεπιστημιακές σπουδές, βρίσκει καταφύγιο στην τέχνη και την αντικαθεστωτική δράση, πληρώνοντας την επιλογή του αυτή με καθημερινούς εξευτελισμούς και συχνές παραμονές στη φυλακή. Η στάση του, όμως, τελικά δικαιώνεται και αποτελεί την ηθική βάση πάνω στην οποία χτίζεται μια νέα δημοκρατία. 

Η Σεζάρια Εβόρα χάνει τον πατέρα της σε ηλικία έξι χρονών και η μητέρα της αναγκάζεται να τη βάλει σε ορφανοτροφείο γιατί δεν μπορεί να θρέψει όλα τα παιδιά της. Το μεγαλύτερο μέρος της ζωής της θα το περάσει στη φτώχεια και την αφάνεια, προτού γίνει γνωστή το 1985. 

Τέλος, ο Χίτσενς, όπως και πολλοί συνομήλικοί του, μπαίνει στην πολιτική από την πόρτα της Αριστεράς. Αντίθετα από τους περισσότερους, χαράζει τον δικό του προσωπικό δρόμο, επιλέγοντας συχνά εντελώς αντιδημοφιλείς θέσεις που τις στηρίζει με έναν αξιοθαύμαστο λόγο. Τόσο ο Χίτσενς όσο και η Εβόρα κατορθώνουν να αρθρώσουν έναν ιδιαίτερο πνευματικό και καλλιτεχνικό λόγο, αποδεικνύοντας πως η παγκοσμιοποίηση προσφέρει τεράστιες ευκαιρίες σε όσους πετυχαίνουν να προσαρμόσουν δημιουργικά την ιδιαιτερότητά τους στις αναζητήσεις ενός παγκόσμιου κοινού.

Οσο για τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει η χώρα μας στο κατώφλι του 2012, οι τέσσερις αυτές κηδείες μας θυμίζουν πως εκείνο που μετράει τελικά δεν είναι η καταστροφή που μπορεί να σε βρει, αλλά το πώς τη διαχειρίζεσαι. 

Η Ελλάδα του ‘40 ήταν τόσο φτωχή όσο και το Πράσινο Ακρωτήρι. Ανετα θα μπορούσε να έχει την τύχη της Τσεχοσλοβακίας, αν είχε επικρατήσει το ΚΚΕ ή της Κορέας αν ο εμφύλιος δεν είχε νικητή και η χώρα είχε κοπεί στα δύο. Μπόρεσε όμως να μετατρέψει την τραγωδία σε θρίαμβο και να απογειωθεί, ξεφεύγοντας από μια βαθιά υπανάπτυξη που θυμούνται ακόμη οι παλαιότεροι. Και αυτό το πέτυχε γιατί σε μια δύσκολη συγκυρία κατάφερε να σταθεί όρθια κάνοντας τις ορθές επιλογές.  

Σήμερα, οι επίγονοι εκείνων που τότε συντάχθηκαν με επιλογές που αποδείχθηκαν καταστροφικές, επιδιώκουν και πάλι να οδηγήσουν τη χώρα στην καταστροφή. Θα τους αφήσουμε;