ΤΟΥΡΚΙΑ και ΑΦΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ: Πολιτιστική διπλωματία και τουρκικά σήριαλ στην ελληνική τηλεόραση

Γράφει η Νάντια Σαμαρά 

(Εχει σπουδάσει ιστορία στην Κωνσταντινούπολη και είναι επιστημονικός συνεργάτης στο ΙΣΤΑΜΕ-Ανδρέας Παπανδρέου.

Η Πολιτιστική Διπλωματία είναι ένα εργαλείο των διεθνών σχέσεων το οποίο έχει κυρίως δυο στόχους: τη θετική προβολή της χώρας στο εξωτερικό χρησιμοποιώντας στοιχεία από τον πολιτισμό της, όπως τέχνες, γλώσσα, πολιτιστικές αξίες και πολιτιστικά αγαθά, αλλά και την προσέγγιση και αμοιβαία κατανόηση μεταξύ των χωρών μέσω των πολιτιστικών δράσεων. Το εργαλείο για τη βελτίωση της εικόνας μιας χώρας στο εξωτερικό αλλά και για την αλληλοκατανόηση δυο διαφορετικών πολιτισμών, είναι η προβολή και ανταλλαγή ιδεών, πληροφοριών, αξιών ανάμεσα στα κράτη και στους πολίτες τους.

Ο πολιτισμός μιας χώρας είναι οι αξίες της, ο τρόπος ζωής της, τα πιστεύω της, οι συμπεριφορές, οι παραδόσεις, τα ήθη και τα έθιμα. Πολιτισμός είναι το σύνολο των χαρακτηριστικών αυτών που καθιστούν τη διακριτή ταυτότητα μιας χώρας. 

Πέρα από αυτή τη διάσταση του ορισμού του πολιτισμού υπάρχουν και τα πολιτιστικά αγαθά-προϊόντα, οι δραστηριότητες του ανθρώπου που παράγουν προϊόντα τα οποία αναφέρονται σε πνευματικές και καλλιτεχνικές εκφάνσεις της ζωής. Τα πολιτιστικά αγαθά της κάθε χώρας έχουν μια τεράστια δύναμη μεταφοράς μηνυμάτων, αφού αποτελούν την «βιτρίνα»της πολιτισμικής της ταυτότητας και μπορούν να βελτιώσουν την εικόνα της στο εξωτερικό και να προωθήσουν την αλληλοκατανόηση και προσέγγιση ανάμεσα σε λαούς.

Η τηλεόραση και ό, τι αυτή παράγει, αποτελεί πολιτιστικό αγαθό που αντικατοπτρίζει τη νοοτροπία, τις παραδόσεις, τις συνήθειες και αντιλήψεις ενός λαού. Αποτελεί δε ένα πολύ ισχυρό εργαλείο προώθησης μηνυμάτων αφού είναι μαζικό, ταχύ και φτηνό.
 

Στην Πολιτιστική Διπλωματία, προκύπτει και από το όρο, ο πολιτισμός γενικότερα και ειδικότερα αποτελεί μέσο για την άσκηση διπλωματίας. Η τηλεόραση μπορεί να τεθεί στην υπηρεσία της Πολιτιστικής Διπλωματίας, όμως θέλει μεγάλη προσοχή η διαχείριση της, ως προς τα αποτελέσματα τα οποία μπορεί να επιφέρει.

Το θέμα της έντονης προβολής των τουρκικών σήριαλ στην ελληνική τηλεόραση, έχει αποτελέσει θέμα συζητήσεων τον τελευταίο καιρό. 

Κάποιοι, αντιμετωπίζουν το γεγονός ως θετικό, επικεντρώνοντας τη συζήτηση στα θετικά αποτελέσματα που μπορεί να προκαλέσει. Οι Έλληνες γνωρίζουν τους γείτονες τους, κατανοούν την κουλτούρα τους, συνειδητοποιούν τα κοινά τους σημεία και μέσα από αυτή την επαφή αλλάζει και αποκτά θετικό παρανομαστή η γενικότερη άποψη για τον τουρκικό λαό (όχι για τη τουρκική κυβέρνηση, φυσικά). Άλλοι, διαπιστώνουν ότι λόγω της οικονομικής κρίσης που μαστίζει την ελληνική τηλεόραση με την παντελή έλλειψη ελληνικών τηλεοπτικών παραγωγών, τα τουρκικά σήριαλ αποτελούν την εύκολη, φτηνή και ασφαλή λύση για τα ιδιωτικά κανάλια, εις βάρος πάντα των εργαζομένων στην ελληνική τηλεόραση. Βεβαίως, υπάρχουν και αυτοί που με αφορμή την προβολή τουρκικών σειρών επιτίθενται στη γείτονα χώρα σε εθνικιστικό επίπεδο, με επιφανειακά επιχειρήματα, διεγείροντας κυρίως μακροχρόνια στερεότυπα.

Το πρώτο τουρκικό σήριαλ που προβλήθηκε στην ελληνική τηλεόραση ήταν το «Τα σύνορα της αγάπης». Μια ιστορία αγάπης ανάμεσα σε μια τουρκάλα και έναν Έλληνα. Η ανταπόκριση μεγάλη από το ελληνικό κοινό και θεωρήθηκε ως ένα θετικό γεγονός για τις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Ήταν σαφώς μια έκφραση Πολιτιστικής Διπλωματίας, αφού οι Έλληνες για πρώτη φορά ήρθαν σε επαφή με την τουρκική κουλτούρα και τον τρόπο ζωής. Μέσα από το σήριαλ αυτό, επισημαίνονταν ακόμα και οι ομοιότητες ανάμεσα στους δυο λαούς, γεγονός που βοηθούσε πολύ στο να καταρριφθεί ή και να βελτιωθεί η μέχρι τότε αρνητική εικόνα των Τούρκων στην ελληνική κοινή γνώμη. Η προβολή ενός τουρκικού σήριαλ στην ελληνική τηλεόραση μόνο ως θετική θα μπορούσε να αξιολογηθεί τότε, δεδομένων και των συνθηκών. Ας σημειωθεί, ότι αν και το σήριαλ είχε επιτυχία το καλοκαίρι που πρωτοπροβλήθηκε, η επιτυχία δεν συνεχίστηκε το χειμώνα του ίδιου χρόνου. (το ενδιαφέρον του κοινού μειώθηκε όταν ξεκίνησαν οι ελληνικές τηλεοπτικές παραγωγές)

Σήμερα, όμως τα δεδομένα έχουν αλλάξει. Τα τουρκικά σήριαλ έχουν στην κυριολεξία αντικαταστήσει τα ελληνικά. Η υπερβολική αυτή προβολή τουρκικών σειρών έχει πάψει να θυμίζει εφαρμογή της πολιτιστικής διπλωματίας. Είναι μόνο εξυπηρέτηση πρόσκαιρων οικονομικών συμφερόντων των ιδιωτικών καναλιών.

Πέρα από το γεγονός, ότι προβάλλοντας ξένα σήριαλ, με την ταυτόχρονη απουσία ελληνικών παραγωγών, ο εγχώριος καλλιτεχνικός χώρος πλήττεται, προκύπτουν και επιμέρους ερωτήματα σε σχέση με τις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Η πληθώρα τουρκικών σήριαλ στην ελληνική τηλεόραση μπορεί να χαρακτηριστεί και ως εφαρμογή τακτικών ήπιας ισχύος (της λεγόμενης soft power κατά τον Joseph Nye) από τουρκικής πλευράς και μάλιστα εν αγνοία της (βέβαια, το ότι μπορεί να γίνεται εν αγνοία της δεν σημαίνει ότι δεν μπορεί να φέρει θετικά αποτελέσματα στην τουρκική πλευρά). Διότι, η συχνότητα προβολής των τουρκικών σήριαλ τα καθιστά εν δυνάμει– ακόμα και ασυνείδητα- μέσα επιβολής του ενός στον άλλο και παύουν πια να είναι μέσα προσέγγισης και αλληλοκατανόησης.

Έχει ιδιαίτερη σημασία ο τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιείται ο πολιτισμός σε επίπεδο διεθνών σχέσεων, διότι, πέρα από τα θετικά αποτελέσματα που μπορεί να έχει η άσκηση Πολιτιστικής Διπλωματίας, όπως την αμοιβαία κατανόηση ανάμεσα στους λαούς μπορεί και να αποτελέσει μέσο προπαγάνδας ώστε να υπερισχύσει ένας πολιτισμός έναντι κάποιου άλλου. Η απήχηση, για παράδειγμα που έχουν παγκοσμίως οι αμερικανικές ταινίες και σειρές, αποδεικνύει τη δυναμική που έχουν τα πολιτιστικά αγαθά και προϊόντα, ώστε να «επιβάλλουν» με ήπια μέθοδο έναν συγκεκριμένο τρόπο ζωής. Δεν είναι τυχαίο ότι σε πολλές χώρες και σε διάφορες χρονικές στιγμές, τα πολιτιστικά προϊόντα της Αμερικής αντιμετωπίζονται με δυσπιστία και επιφυλακτικότητα. 

Η τόσο συχνή προβολή τουρκικών σειρών δεν θα πρέπει να αντιμετωπίζεται επιφανειακά και με μόνο κριτήριο το οικονομικό όφελος των καναλιών, διότι η τηλεόραση είναι ένα πανίσχυρο μέσο που μεταφέρει μηνύματα, καθορίζει συνήθειες και πρότυπα.

Τα ιδιωτικά κανάλια επιδιώκουν να γίνουν κερδοφόρες επιχειρήσεις. Πρωτεύον στόχος τους είναι το κέρδος και προφανώς σε περιόδους οικονομικής κρίσης, έχουν βρει τον τρόπο να προμηθεύονται τουρκικές σειρές σε χαμηλό κόστος. Όμως, κατά τη γνώμη μας αυτό δεν σημαίνει ότι δεν χρειάζονται όρια και αξιολόγηση. Σε τέτοιες δύσκολες στιγμές, η ελληνική τηλεόραση χρειάζεται να στηρίξει την εγχώρια αγορά, και όχι μια ξένη πόσο μάλλον όταν πρόκειται για την τουρκική αγορά με την οποία οι διπλωματικές μας σχέσεις βρίσκονται ακόμα σε μια ανοιχτή διαδικασία και υπάρχουν διπλωματικά ζητήματα άλυτα. Γι’ αυτό το λόγο χρειάζεται μέτρο και σύνεση. Ο πολιτισμός είναι μέσο επικοινωνίας ανάμεσα σε λαούς αλλά μπορεί να γίνει και μέσο επιβολής (και μάλιστα από τα πιο επιτυχημένα).

Επίσης, τα τουρκικά σήριαλ (εκτός από το πρόσφατο «Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής», το οποίο έχει μια επίφαση ιστορικότητας) διαπραγματεύονται κοινωνικά στερεότυπα κατά πολύ ξεπερασμένα για την ελληνική κοινωνία, που δεν έχουν καμία εκπαιδευτική διάσταση για το σύγχρονο ελληνικό κοινό. Η άποψη ότι το ελληνικό κοινό με την προβολή τουρκικών σήριαλ θα έρθει σε επαφή με την τουρκική κουλτούρα και θα γνωρίσει τα τουρκικά ήθη και έθιμα, έχει πάψει να είναι πια το ζητούμενο στην ήδη διαμορφωμένη αυτή κατάσταση. Το γεγονός ότι δεν υπάρχει αντίστοιχη προβολή ελληνικών σειρών στην Τουρκία, ενισχύει την άποψη ότι δεν πρόκειται για μέρος της ελληνοτουρκικής προσέγγισης, αλλά για μια εύκολη οικονομικά λύση για τα ελληνικά ιδιωτικά κανάλια, που αγνοούν τους κινδύνους που εμπεριέχει αυτή η επιλογή. 

Η τηλεόραση οφείλει να είναι ένα μέσο με ψυχαγωγική και εκπαιδευτική διάσταση. Είναι καιρός να αντιληφθούμε τη δυναμική αυτής της διάστασης που έχει η τηλεόραση και να πάψουν οι τηλεοπτικοί σταθμοί να είναι κυρίως μέσα αύξησης της πολιτικής επιρροής και διατήρησης ξεπερασμένων κοινωνικών στερεοτύπων και ιδεοληψιών.