Θεατές και τελειόφοιτοι του πόνου

Αρθρο εξαιρετικό

Του ΘΑΝΑΣΗ ΔΡΙΤΣΑ

(Καρδιολόγου στο Ωνάσειο Καρδιοχειρουργικό Κέντρο)

Στο πλαίσιο της οικονομικής κρίσης του τόπου ακούμε ή διαβάζουμε συνέχεια γύρω από τον μεγάλο πόνο που ήδη ζούμε ή θα ζήσουμε, τη δυστυχία στην οποία έχουμε περιέλθει ή θα περιέλθουμε σύντομα.

Ομως η σημερινή δυτική κοινωνία εξακολουθεί να παραμένει κυρίως θεατής του πόνου.

Οι αρχαίοι πολιτισμοί συμβίωναν περισσότερο ρεαλιστικά με την ασθένεια και τον πόνο σε σχέση με τους σύγχρονους ανθρώπους. Το προσδόκιμο της επιβίωσης ήταν πολύ βραχύτερο, πολλά παιδιά πέθαιναν πριν γιορτάσουν τα πρώτα τους γενέθλια, ελάχιστοι άνθρωποι δεν είχαν προσβληθεί από σοβαρές ασθένειες στη διάρκεια της ζωής τους. Οι άνθρωποι δεν είχαν καταφέρει να δώσουν βιολογικές εξηγήσεις στο φαινόμενο του πόνου και ο πόνος είχε αποδοθεί στους θεούς, ήταν σταλμένος από τους θεούς ως συνέπεια παράβασης των ηθικών νόμων και είχε σκοπό την παιδαγωγία ή τον εξιλασμό: τον φρονείν βροτούς οδώσαντα, τον πάθει μάθος θέντα κυρίως έχειν (βλ. Αισχύλου Ορέστεια).

Η ανακάλυψη της μορφίνης στις αρχές του 19ου αιώνα και των χημικών αναλγητικών ουσιών αφ' ενός βοήθησε τη βιολογική κατανόηση των μηχανισμών του πόνου αφ' ετέρου άνοιξε τον δρόμο στις ανώδυνες χειρουργικές επεμβάσεις. Αυτές όμως οι μεγάλες ιατρικές επιτυχίες δεν κατάφεραν μέχρι σήμερα να εξαλείψουν διαφωνίες μεταξύ γιατρών και ασθενών στο ζήτημα της αντιμετώπισης του πόνου. Ετσι, οι ασθενείς διαμαρτύρονται ότι οι γιατροί αντιμετωπίζουν τον σωματικό πόνο αλλά αγνοούν αυτούς τους ίδιους ως πάσχοντα πρόσωπα.

Είναι ενδιαφέρον ότι σαφής σημασιολογική διαφοροποίηση των όρων πονώ και υποφέρω (π.χ. αγγλικά pain και suffering) δεν μπορεί να βρεθεί σε κανένα λεξικό. Ετσι, μπορεί κάποιος να υποφέρει χωρίς να πάσχει από οργανική νόσο, δηλαδή χωρίς να πονά σωματικά. Με βάση την καρτεσιανή φιλοσοφία (δηλαδή τον διχασμό ψυχής και σώματος) η έννοια του υποφέρω που ξεπερνά το αίσθημα του σωματικού πόνου εντάσσεται στον χώρο του υποκειμενικού εφ' όσον, σύμφωνα με την επιστημονική μέθοδο, δεν μπορεί να παρατηρηθεί και καταγραφεί με επιστημονικά όργανα.

Αλλά βέβαια αυτό που πάσχει στη διάρκεια μιας ασθένειας είναι το πρόσωπο συνολικά και όχι απλά η σωματική υπόσταση. Πρέπει να τονιστεί ότι η έννοια του προσώπου εκτός από τον σωματικό παράγοντα περιλαμβάνει παράγοντες όπως μνήμες, εμπειρίες, οικογένεια, κουλτούρα, αρχές, συναισθήματα, κοινωνικούς ρόλους. Το πρότυπο άσκησης ιατρικής σήμερα αναθέτει στον γιατρό, όπως σε μηχανικό συνεργείου αυτοκινήτων, απλά να εντοπίσει και να εξαλείψει την οργανική βλάβη. Τις περισσότερες φορές οι γιατροί αφού έχουν υποτάξει πλήρως την ανθρώπινη βούληση προσπαθούν να θεραπεύσουν τη σωματική βλάβη, παρά τις πιθανά καταστρεπτικές παρενέργειες της θεραπείας στο πρόσωπο (βλ. χημειοθεραπεία στον καρκίνο).

Σε έναν πολιτισμό που ανάγει την καλοπέραση σε ύψιστη αξία κάθε μορφή πόνου είναι ανεπιθύμητη. Επιπλέον αποκλείεται το ενδεχόμενο ο πόνος να ενταχθεί φυσικά στο πλαίσιο της ζωής, αποκλείεται κάθε αναζήτηση μεταφυσικής ωφέλειας του πόνου ή ένας διαφορετικός τρόπος αντιμετώπισης της ασθένειας, πλην μηχανικής ή φαρμακευτικής παρέμβασης. Ετσι, η συνηθέστερη κατάληξη όσων συνεχίζουν να υποφέρουν χωρίς να πονούν είναι στην εποχή μας ο ψυχίατρος, ο οποίος βάζει τη σφραγίδα της ψυχικής διαταραχής και ακολουθεί τον εύκολο δρόμο των ψυχοφαρμάκων. Μάλιστα ο αριθμός των ασθενών που απευθύνονται σε ειδικούς χωρίς να υπάρχει σοβαρή οργανική αιτία βαίνει σταθερά αυξανόμενος και (με τις ευλογίες της φαρμακοβιομηχανίας) ουδείς πλέον μένει αχαπάκωτος.

Βρήκα εξαιρετικά εύστοχα τα λόγια του γνωστού γελοιογράφου Μποστ σε μία από τις τελευταίες του συνεντεύξεις (1995), όταν μιλούσε για τον ευδαιμονισμό της εποχής: Τα σημερινά παιδιά στερούνται ολοένα και περισσότερο το αίσθημα του πόνου, γι' αυτόν τον λόγο έχουν μια τάση να προκαλούν τον πόνο γύρω τους. Θεατές του πόνου κατάντησαν τα σημερινά παιδιά, ενώ εμείς, η γενιά της Κατοχής και του Εμφυλίου, ήμασταν οι τελειόφοιτοι του πόνου, αυτή είναι η διαφορά.