Επιστήμη και θρησκεία

Του Ηλια Mαγκλινη

Η ανακάλυψη του μποζονίου Χιγκς δεν έφερε μόνο χαρά στην επιστημονική κοινότητα αλλά και αντιδράσεις, σπασμωδικές μάλιστα, από μεμονωμένη μερίδα του κλήρου στη χώρα μας. Με αφορμή αυτό το επίτευγμα επανήλθε στην επιφάνεια το γνωστό χάσμα ανάμεσα στην επιστήμη και τη θρησκεία.

Μπορεί στην Ελλάδα να μην έχουμε Bible belt -τη λεγόμενη Ζώνη της Αγίας Γραφής του αμερικανικού Νότου- και μπορεί το επίσης αμερικανικό κίνημα των Δημιουργιστών να μην έχει βρει εγχώριους υποστηρικτές (οι Δημιουργιστές απορρίπτουν τη θεωρία της εξέλιξης, επιμένοντας στη βιβλική εκδοχή του Αδάμ και της Εύας), ωστόσο, η βαθιά οπισθοδρομική σκέψη και οι προκαταλήψεις έχουν το δικό τους, ικανό μερίδιο στην Ορθόδοξη Εκκλησία.

Οι θεωρίες, τα πειράματα, τα ζητήματα που μελετώνται στους κύκλους της αστροφυσικής, της κοσμολογίας, της αστρονομίας, αγγίζουν ριζικές υπαρξιακές και μεταφυσικές ανθρώπινες αγωνίες. Η γέννηση του Σύμπαντος, το τι μπορεί να υπήρχε «πριν» την αυγή του χρόνου και του χώρου, η αντιύλη και η σκοτεινή ενέργεια, οι θεωρίες των χορδών και οι μελανές οπές, η συζήτηση για παράλληλα σύμπαντα και άλλες διαστάσεις από κορυφαίους επιστήμονες, όλα αυτά τρομάζουν και συναρπάζουν συνάμα. Το πιο εκπληκτικό; Δεν είναι σενάρια επιστημονικής φαντασίας, αλλά ατόφιες επιστημονικές θεωρίες που, ενίοτε, επιβεβαιώνονται, όπως φαίνεται ότι συνέβη στην περίπτωση του μποζονίου Χιγκς.

Τα προβλήματα με το πολυσυζητημένο αυτό μποζόνιο ξεκίνησαν μάλλον επειδή η πιο ανεπίσημη, μα πολύ πιο δημοφιλής, ονομασία του είναι «σωματίδιο του Θεού». Σε ορισμένους θρησκευτικούς κύκλους αυτό ακούγεται ως ύβρις. Πάντως, η πατρότητα της ονομασίας δεν ανήκει στον, άθεο κατά τα άλλα, Χιγκς.

Οπως και να ’χει, εκείνοι που προσπαθούν να παντρέψουν με το ζόρι την επιστήμη με τη θρησκεία, υπογραμμίζουν ότι ο Αϊνστάιν πίστευε στον Θεό. Σε αυτή τη μεγάλη μορφή του 20ού αιώνα αποδίδεται εξάλλου μία εξόχως ποιητική κουβέντα: «Αυτό που με ενδιαφέρει είναι να μάθω τις σκέψεις του Θεού. Ολα τα άλλα είναι λεπτομέρειες».  

Οπως όμως μου είχε πει πριν από τρία περίπου χρόνια ο καθηγητής Τζον Χέντλεϊ Μπρουκ, ο οποίος διδάσκει Ιστορία των Επιστημών στην Οξφόρδη (και είναι συγγραφέας του βιβλίου «Επιστήμη και θρησκεία. Μια ιστορική προσέγγιση», από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης): «Θα πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί όταν αναφερόμαστε στη σχέση του Αϊνστάιν με τη θρησκεία και με την έννοια του Θεού ειδικότερα. Πολλοί νομίζουν ότι ο Αϊνστάιν ήταν θρήσκος, όμως αυτό που τον διέκρινε ήταν όχι η πίστη σε έναν προσωπικό Θεό μα ένας πανθεϊσμός, στο πνεύμα του Σπινόζα. Ο Αϊνστάν δεν πίστευε στον Θεό με τη συμβατική, παραδοσιακή έννοια που έχουμε συνηθίσει να λέμε στις μεγάλες μονοθεϊστικές θρησκείες. Είναι μια σύνθετη περίπτωση».

Ενα πρόβλημα στη σχέση των απλών ανθρώπων με την επιστήμη είναι το εξής: η επιστήμη συχνά προτάθηκε ως οριστική λύση σε όλα μας τα προβλήματα. Ομως η επιστήμη προσφέρει γνώση, δεν μιλά για το νόημα της ζωής. Ετσι, φαίνεται πως η επιστήμη υπόσχεται πολλά, αλλά δεν δίνει σε όλο τον κόσμο αυτό που θέλει. «Ειδικά σήμερα, με τον θρησκευτικό φονταμενταλισμό και τον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας, ο κόσμος νιώθει ότι χρειάζεται ακόμα περισσότερο μια καθοδήγηση». Τα λόγια του καθηγητή Μπρουκ ακούγονται ακόμα πιο επίκαιρα τρία χρόνια μετά, στην εποχή της κρίσης και των οικονομικών αυτόχειρων.

Η ειρωνεία είναι ότι όταν κυκλοφόρησε για πρώτη φορά στους επιστημονικούς κύκλους η θεωρία της Μεγάλης Εκρηξης, ο τότε Πάπας δήλωσε δημόσια ότι με αυτή τη θεωρία η επιστήμη επιβεβαιώνει τις Γραφές. «Ομως αυτό είναι και λίγο επικίνδυνο», μου είχε επισημάνει ο καθηγητής Μπρουκ, για να θέσει το ζήτημα στη σωστή του βάση: «Η θεολογία δεν είναι εκεί για να μας εξηγήσει πώς γεννήθηκε ο κόσμος, αλλά για να μιλήσει για τη σχέση του ανθρώπου με το ιερό, για τη βαθύτερη σχέση μας με τον κόσμο». 

Αλλά οι θρησκόληπτοι και οι πάσης φύσεως δογματικοί αγνοούν αυτές τις λεπτές αποχρώσεις ενός τεράστιου ζητήματος.