Η τυραννία των κλισέ

Του ΓΙΩΡΓΟΥ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗ

Ενας πανίσχυρος αντίπαλος της κοινωνικής συνεννόησης και της αλληλεγγύης είναι τα στερεότυπα, τα κλισέ. Εννοιες και αντιλήψεις που διευθετούν σύνθετα κοινωνικά φαινόμενα και σχέσεις όχι μόνο απλουστευτικά, αλλά και επιβεβαιώνοντας κοινωνικές αδικίες. 

Τα κλισέ ξεκινούν από επιμέρους παρατηρήσεις, πολλές φορές υπαρκτών καθημερινών συμπεριφορών, τις γενικεύουν και τις αποκολλούν από το ιστορικό τους περιβάλλον, μετατρέποντάς τις έτσι σε μετρητές εθνικών συμπεριφορών.

Δεν είναι μόνο προνόμιο του κοινού νου τα στερεότυπα. Σε αυτά καταφεύγουν συχνά και άνθρωποι των γραμμάτων ή των επιστημών. Σε ένα πρόσφατο συνέδριο πολιτειολόγων, στην Ολλανδία, πανεπιστημιακοί πολιτικοί επιστήμονες, κυρίως Αγγλοι, ισχυρίζονταν πως στην Ελλάδα δεν υπάρχουν κεντρώες πολιτικές δυνάμεις, αλλά μόνο άκρα, είναι ίδιον του Ελληνα να συντάσσεται με τα άκρα, έλεγαν. Φοβερή επιστημονική εμβρίθεια!

Δεν έχουν όμως μόνο οι ξένοι στερεότυπα για τους Ελληνες. Κλισέ έχουμε κι εμείς για τους ξένους. Κλισέ έχουν και αλλοδαποί που έχουν ζήσει τα περισσότερα χρόνια της ζωής τους στην Ελλάδα. Εμεινα άφωνος όταν άκουσα τη γνώμη κάποιων δημόσιων παραγόντων τής εδώ πολωνικής κοινότητας για τους Ελληνες, όπως αυτή εκφράστηκε στο διμηνιαίο περιοδικό «Ανοιχτοί Ορίζοντες» της ενορίας των ελλήνων ιησουιτών. Στο περιοδικό επιχειρείται μέσα από συνεντεύξεις να δοθεί η εικόνα της ζωής της πολωνικής κοινότητας στην Αθήνα. Δύο από τις συνεντεύξεις αυτές θα μπορούσαν να λειτουργήσουν ως υλικό για τους συντάκτες της «Μπιλντ», ώστε να μην κουράζονται να κατεβάζουν ιδέες για τους «ανάγωγους και τεμπέληδες» Ελληνες.

Ειλικρινά είναι πολύ θλιβερό όταν διαβάζει κανείς ανθρώπους που υποτίθεται έχουν ζήσει τόσα χρόνια σε αυτήν εδώ τη χώρα και στον έναν ή τον άλλο βαθμό ασχολούνται με ζητήματα δημόσιας πολιτικής, να χαρακτηρίζουν τη συμπεριφορά ολόκληρου λαού με επιχειρήματα αντλημένα από τη συμπεριφορά της μιας ή της άλλης οικογένειας στην πολυκατοικία τους. 

Στην πολυκατοικία της μιας συνεντευξιαζόμενης, λοιπόν, υπάρχει «μια ανάγωγη μητέρα, Ελληνίδα», τα παιδιά της οποίας είναι «χύμα», μια άλλη Ελληνίδα μαλώνει συνεχώς με τον γιο της, ενώ μια πολωνική οικογένεια που ζει εκεί είναι «πολύ μαζεμένη». «Αναρωτιέμαι, δεν αισθάνονται παράξενα να τους ακούμε και να τους βλέπουμε εμείς οι ξένοι;», διερωτάται η κυρία που παραχωρεί συνέντευξη. Φυσικά διαπιστώνει ότι οι Ελληνες (γενικά, όχι ορισμένοι) θέλουν να πίνουν μόνο καφέ και να πηγαίνουν στην ταβέρνα. Το μόνο που θαυμάζει στους Ελληνες είναι «το δικαίωμα στις καλοκαιρινές διακοπές και στην άδεια μετ' αποδοχών. Στη χώρα μας αυτό θα ήταν αδιανόητο». Απίστευτη άγνοια όχι μόνο της ελληνικής πραγματικότητας, αλλά και της πολωνικής, όπου φυσικά και εκεί υπάρχουν καλοκαιρινές διακοπές 25 ημερών.

Η δεύτερη συνεντευξιαζόμενη ισχυρίζεται ότι, εδώ, χαλάνε αν έρθουν ακόμα και Γερμανοί, οι οποίοι σε λίγο καιρό γίνονται Ελληνες κι αυτοί! Ενώ οι Πολωνοί, συνεχίζει, στη χώρα τους δουλεύουν από το πρωί ώς το βράδυ, οι Ελληνες δεν δουλεύουν καθόλου! Γι' αυτό, διαπιστώνει, ο Πολωνός που επιστρέφει στην πατρίδα του «είναι δύσκολο να επανέλθει στη νοοτροπία της χώρας του, όπου όλα είναι τακτοποιημένα»! Φυσικά οι Ελληνες δεν καθαρίζουν τον χώρο μπροστά από το σπίτι τους, δεν τηρούν τις προθεσμίες και πάντα αργούν στα ραντεβού. Τόσο βαθύ κοινωνιογράφημα. Κατά την άποψη της συγκεκριμένης κυρίας, Πολωνός σημαίνει τήρηση των υποσχέσεων, ενώ ο Ελληνας ταυτίζεται με την αθέτησή τους.

Και αυτά λένε οι κυρίες. Εντύπωση, όμως, μου έκανε που και το περιοδικό, μιας κοινότητας όπως οι έλληνες ιησουίτες, η οποία έχει νιώσει βαθιά τι σημαίνει να σε αντιμετωπίζουν με στερεότυπα, δεν βρήκε να κάνει ούτε ένα σχόλιο για όσα απλοϊκά δημοσίευε. Είναι λοιπόν τόσο δύσβατος ο δρόμος για την υπέρβαση της ανοησίας των στερεοτύπων;

Δυστυχώς ο ρατσισμός, στο όνομα μάλιστα του αντιρατσισμού, δεν είναι μόνο δικό μας, ελληνικό, προνόμιο. Είναι το προνόμιο του κοινού νου, που είναι πάρα πολύ κοινός όσο περισσότερο ντύνεται με τα ρούχα του δημόσιου λόγου.