Θεωρίες συνωμοσίας

Του ΗΛΙΑ ΜΑΓΚΛΙΝΗ

Ο Πορτογάλος συγγραφέας Φερνάντο Πεσόα είχε πει ότι «αυτό που φαίνεται δεν είναι αυτό που φαίνεται. Αυτό που φαίνεται είναι αυτό που είναι».  

Ο,τι χειρότερο μπορεί να ακούσει κάποιος που είναι επιρρεπής σε θεωρίες συνωμοσίας. Ενδεικτικό παράδειγμα: τόσο στο Διαδίκτυο όσο και προφορικά, ανακυκλώθηκε ευρέως η άποψη ότι, όπως και ο σεισμός της Ινδονησίας το 2004, έτσι και εκείνος στη Φουκουσίμα ήταν αποτελέσματα ανθρώπινης ενέργειας (υποβρύχιας πυρηνικής έκρηξης), προκειμένου να πληγούν οι οικονομίες της Ασίας και της Απω Ανατολής. Ερεθιστική άποψη, το δίχως άλλο. Ο Πεσόα όμως θα μας προσγείωνε λέγοντας: Ηταν απλώς ένας σεισμός...

Από μια απλή καχυποψία έως τα παθολογικά σύνδρομα καταδίωξης, από τις εμμονές «ότι κάποιοι με υπονομεύουν μέσα στον χώρο της εργασίας μου» έως τις μυστικές επικοινωνίες της NASA με εξωγήινους, οι θεωρίες συνωμοσίας έχουν ένα ετερόκλητο αλλά μεγάλο κοινό σε όλον τον κόσμο: ψεκασμοί που αλλοιώνουν τις συνειδήσεις μας, συνεδριάσεις της Λέσχης Μπίντελμπεργκ (η οποία αποφασίζει για τις τύχες του κόσμου), προσσελήνωση τον Ιούλιο του 1969 (ήταν σκηνοθετημένη), μυστική Περιοχή 51 στην Αριζόνα (και ο «εξωγήινος του Ρόζγουελ»), ο περίφημος Κώδικας Ντα Βίντσι κ.ά.

Στο ίδιο πνεύμα κινούνται και οι θεωρίες διαφόρων αντισημιτικών κύκλων που θέλουν και το Ολοκαύτωμα των Εβραίων μια μεγάλη σκευωρία: θάλαμοι αερίων δεν υπήρξαν ποτέ ή ότι στην πραγματικότητα οι ίδιοι οι Εβραίοι προκάλεσαν τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο για να γίνει το Ολοκαύτωμα και να αποκτήσουν κράτος. Συνήθως, οι θιασώτες τέτοιων θεωριών ή παραλλαγών τους στηρίζονται στο γνωστό επιχείρημα «η Ιστορία γράφεται από τους νικητές», συνεπώς, κάποιοι αισθάνονται, πιστεύουν ότι πρέπει να την ξαναγράψουν από την αρχή.

Ελ και Νεφιλίμ

Από τη μεσαιωνική «συκοφαντία του αίματος» έως το σιωνιστικό «στήσιμο» της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 («οι Εβραίοι υπάλληλοι τη μοιραία ημέρα δεν πήγαν στις δουλειές τους στο Παγκόσμιο Κέντρο Εμπορίου»), ο εβραϊσμός πρωταγωνιστεί σε πλείστες τέτοιες θεωρίες, καθώς και σε ψευδο-κοσμογονίες: από καταβολής χρόνου, οι Εβραίοι είναι οι πανάρχαιοι Νεφιλίμ, με τους οποίους οι επίσης πανάρχαιοι Ελ βρίσκονται σε διαπλανητικό πόλεμο. Ο πόλεμος αυτός μεταφέρθηκε κάποτε στη Γη – εξ ου και ο εβραϊσμός είναι ο «προαιώνιος εχθρός του ελληνισμού» (διότι οι Ελ από τον Σείριο ήσαν πρόγονοι των σημερινών Ελλήνων...). Πάντως, η ίδια θεωρία με τους Ελ και τους Νεφιλίμ έχει μεγάλη πέραση και στον ευρωπαϊκό Βορρά, απλώς στη θέση των Ελ τοποθετήστε την αρία φυλή.

Στο βιβλίο του «Επινοημένη γνώση», ο ιστορικός Ρόναλντ Φρίτσε παραθέτει μια ανακοίνωση του Λίνκολν το 1862 στο αμερικανικό Κογκρέσο: «Είναι αδύνατον να αποδράσουμε από την Ιστορία». Ο Φρίτσε παραφράζει τον Αμερικανό πρόεδρο ως εξής: «Είναι αδύνατον να αποδράσουμε από την ψευδοϊστορία». Οπως και από την ψευδοεπιστήμη και την ψευδοθρησκεία, θα προσθέταμε εμείς, αλιεύοντας δικές του έννοιες από τον υπότιτλο του βιβλίου του. Το οξύμωρο είναι ότι, όπως γράφει ο Φρίτσε, «οι ψευδοϊστορικές θεωρίες, και ιδίως οι θεωρίες συνωμοσίας, ήταν ένας από τους παράγοντες που οδήγησαν την Αμερική στον εμφύλιο πόλεμο», εξαιτίας της ευρέως διαδεδομένης πεποίθησης για τη Συνωμοσία των Δούλων.

Σκεπτικισμός

Μια μεγάλη παρεξήγηση εκ μέρους των απανταχού συνωμοσιολόγων είναι η παρανόηση της έννοιας «σκεπτικισμός». Δηλαδή, η αμφιβολία, η αμφισβήτηση των πάντων, να μη δέχεσαι τίποτα ως δεδομένο. Ως σκεπτικιστές αντιλαμβάνονται τους εαυτούς τους οι συνωμοσιολόγοι και «ουφολόγοι» ή αλλιώς, οι θιασώτες της «εναλλακτικής Ιστορίας». Ως σκεπτικιστή ορίζει τον εαυτό του και ο Μάικλ Σέρμερ, εκδότης του αμερικανικού περιοδικού Skeptic και συγγραφέας ενός φημισμένου βιβλίου με τον τίτλο «Γιατί οι άνθρωποι πιστεύουν σε παράξενα πράγματα;». Η τεράστια διαφορά του Σέρμερ από τους πιστούς της... κοίλης Γης και τους Δημιουργιστές είναι ότι προτάσσει τον κοινό νου στις έρευνές του και, βέβαια, δίνει την απαραίτητη, κεφαλαιώδη σημασία στην τεκμηρίωση.

Στο εξαιρετικό αυτό βιβλίο, ο Σέρμερ αναδεικνύει τις ιδιαίτερες ικανότητες που έχουν ορισμένοι άνθρωποι να μπορούν να σε πείσουν ακόμα και για το πιο παράξενο πράγμα. Συζητάει εκτενώς με αρνητές του Ολοκαυτώματος ή με ανθρώπους που διατρανώνουν την άποψή τους ότι ο άνθρωπος ποτέ δεν πάτησε στο φεγγάρι. Μνημονεύει ακραίους αφροκεντριστές, κοσμολόγους που πιστεύουν ότι η επιστήμη αποδεικνύει την ύπαρξη του Θεού κ.ά. 

Είναι εκπληκτικό πώς οι άνθρωποι που αμφισβητούν ριζικά αυτό που  «φαίνεται» οδηγούνται με απίστευτη ευκολία σε δικές τους, βολικές βεβαιότητες. Γίνονται δηλαδή απίστευτα... εύπιστοι. Γιατί συμβαίνει αυτό; «Οι θεωρίες που προσφέρουν οι σκεπτικιστές και οι επιστήμονες είναι πάμπολλες: έλλειψη παιδείας, ημιμάθεια, απουσία κριτικής σκέψης, θρησκοληψία, υποκατάσταση των παραδοσιακών θρησκειών από αιρέσεις, φόβος της επιστήμης, “Νέα Εποχή” κ.ά.».

Ο ίδιος προσεγγίζει το φαινόμενο με κατανόηση και νηφαλιότητα, εξηγώντας το με βάση την ανάγκη για ανακούφιση που προσφέρει η οποιαδήποτε πίστη («περισσότερο από οιονδήποτε άλλο λόγο, οι άνθρωποι πιστεύουν σε παράξενα πράγματα γιατί είναι κάτι που το θέλουν»), την άμεση ικανοποίηση που προσφέρει π.χ. ένα μέντιουμ αλλά όχι η επιστήμη, με βάση επίσης το γεγονός ότι «η δεισιδαιμονία και η πίστη στη μοίρα και στο υπερφυσικό προσφέρουν έναν απλούστερο δρόμο μέσα στην πολυδαίδαλη ζωή μας», το ότι «προς το παρόν, τα επιστημονικά και μη θρησκευτικά συστήματα ηθικής και νοήματος της ζωής δεν έχουν αποδειχθεί ιδιαίτερα ικανοποιητικά για τους περισσότερους ανθρώπους» και το ότι «πολύ συχνά, οι άνθρωποι είναι πρόθυμοι να γαντζωθούν από μη πραγματοποιήσιμες υποσχέσεις για μια καλύτερη ζωή...».

Ο θεωρητικός φυσικός Μίτσιο Κάκου καταθέτει μια ενδιαφέρουσα πρόταση στο βιβλίο του «Η φυσική του ανέφικτου»: 

«Μου έλεγαν ότι στην πραγματική ζωή είσαι υποχρεωμένος να εγκαταλείπεις το ανέφικτο και να αγκαλιάζεις το πρακτικό. Κατέληξα, λοιπόν, στο συμπέρασμα ότι αν ήθελα να κρατήσω ζωντανό το πάθος μου για το ανέφικτο, θα έπρεπε να ασχοληθώ με την επιστήμη της φυσικής».

Ο εαυτός μας ως αιώνιο θύμα

Οχι ότι δεν έχουν στηθεί συνωμοσίες. Κάθε χώρα και κάθε ισχυρός οργανισμός προωθούν τα συμφέροντά τους όχι πάντα με θεμιτά μέσα, π.χ. η δολοφονία του προέδρου Κένεντι ή η ανατροπή του Αλιέντε. Είναι άλλη κουβέντα όμως να οργανωθεί η δολοφονία ενός μεμονωμένου προσώπου και άλλο να αποφασίζονται οι τύχες του κόσμου σε βάθος χρόνου από αόρατες, ομιχλώδεις επιτροπές ή μυστικές παγκόσμιες κυβερνήσεις που είναι πανταχού παρούσες όπως το τρομακτικό δικαστήριο στη «Δίκη» του Κάφκα. Είναι άλλη κουβέντα να οργανώνεται μυστικά η ανατροπή μιας δημοκρατικής κυβέρνησης και άλλο το να παρουσιάζεται ένα γεγονός παγκόσμιας εμβέλειας, με χιλιάδες νεκρούς και ζωντανή αναμετάδοση σε όλο τον πλανήτη (όπως η 11η Σεπτεμβρίου), ως «κάτι άλλο από αυτό που είναι» – διότι εκεί έγκειται η πραγματική αξία μιας συνωμοσίας: τα φαινόμενα να απατούν, ο τρομοκράτης Μοχάμεντ Ατα της 11ης Σεπτεμβρίου να μην είναι ένας ταγμένος μουσουλμάνος φονταμενταλιστής αλλά πράκτορας της CIA.

Αν θεωρήσουμε ως συνωμοσία τον πόλεμο των ΗΠΑ στο Ιράκ (τα «όπλα μαζικής καταστροφής» ήταν το απατηλό φαίνεσθαι, κάτι άλλο κρυβόταν πίσω από την τεράστια επιχείρηση των Μπους-Τσέινι – και όντως), είναι μια μάλλον αποτυχημένη συνωμοσία: έγγραφα και ντοκουμέντα γύρω από τους βασανισμούς διέρρευσαν άφθονα, ενώ και η θεωρία των όπλων μαζικής καταστροφής έχασε κάθε αξιοπιστία. Δεν είναι τυχαίο. Οποιοσδήποτε έχει διοικήσει έστω και μια μικρή επιχείρηση μερικών ατόμων, κάθε ένας που έχει έστω και μια στοιχειώδη επαφή με την πραγματικότητα του διοικείν, ξέρει πολύ καλά ότι συχνότατα μια εντολή για μια απλούστατη ενέργεια είτε θα πέσει στο κενό είτε θα πραγματοποιηθεί με τον λάθος τρόπο. Πόσο μάλλον όταν συζητάμε για παγκόσμιο, πλανητικό, διεθνές, εθνικό, κυβερνητικό επίπεδο με χιλιάδες εμπλεκομένους. Το πρόβλημα με το να πετύχει μια συνωμοσία τύπου Λέσχης Μπίντελμπεργκ είναι να διατηρηθεί ενιαία η γιγαντιαία αλυσίδα που απαιτείται προκειμένου να φτάσει κάποια μυστική «λέσχη ισχυρών» στον στόχο της, κρατώντας την ίδια στιγμή άκρως απόρρητη επί σειρά δεκαετιών, αν όχι αιώνων, την αποστολή και τους σκοπούς της. Αν όντως κάτι φανέρωσε λοιπόν η 11η Σεπτεμβρίου είναι το πόσο τρωτή μπορεί να είναι μια μυστική υπηρεσία όπως η CIA.

Το άλλο μεγάλο πρόβλημα με τις συνωμοσιολογίες είναι η αντίληψη του εαυτού μας ως αιώνιου θύματος. Εάν πραγματικά πιστεύεις σε τέτοιες συνωμοσίες, δεν έχει νόημα να σηκώνεσαι το πρωί από το κρεβάτι σου. Αφού όλα είναι προκαθορισμένα από κάποιους άλλους και η γνώση μιας συνωμοσίας είναι απλώς άχρηστη, εφόσον είμαστε θύματα, η φυσική συνέπεια είναι η αποποίηση της ατομικής ευθύνης μας αφού «όλες οι αποφάσεις έχουν ήδη παρθεί από άλλους». Αυτή είναι, ίσως, και η πιο βλαβερή συνέπεια της εμμονής που λέγεται «συνωμοσιολογία».

Διαβάστε

- Ronald H. Fritze, «Επινοημένη γνώση, ψευδοϊστορία, ψευδοεπιστήμη και ψευδοθρησκείες», μτφρ. Δ. Τανούδης, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου

- Μίτσιο Κάκου, «Η φυσική του ανέφικτου», μτφρ. Γ. Χρηστίδης, εκδ. Αβγό

- Michael Shermer, «Γιατί οι άνθρωποι πιστεύουν σε παράξενα πράγματα; Ψευδοεπιστήμη, προλήψεις και άλλες πλάνες του καιρού μας», μτφρ. Μ. Παναγιωτάκης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης