Οι δύο ευρωπαϊκές ήπειροι

Γράφει ο Francis Fukuyama 

Πολιτικός επιστήμων, οικονομολόγος και συγγραφέας.

Το αποτέλεσμα των εκλογών στην Ελλάδα υπήρξε αναμενόμενο και καταστροφικό. Τα δύο μεγάλα κόμματα εκτοπίσθηκαν από εξτρεμιστικούς σχηματισμούς στα Αριστερά και στα Δεξιά τους, όπως ο ΣΥΡΙΖΑ και το ΚΚΕ, που μαζί εξασφάλισαν το 25% των ψήφων, αλλά και τους Ανεξάρτητους Ελληνες και τη Χρυσή Αυγή, που συγκέντρωσαν σχεδόν 18%.

Κεντρικό θέμα της προεκλογικής περιόδου υπήρξε η τήρηση -ή μη- των όρων του συμφώνου με την Ε.Ε. και το ΔΝΤ και της λιτότητας που το σύμφωνο επιβάλλει. Κανένα από τα κόμματα δεν τόλμησε, όμως, να καταγγείλει το σημαντικότερο πρόβλημα της ελληνικής πολιτικής σκηνής: τις ενδημικές πελατειακές σχέσεις. 

Πολλοί έχουν μιλήσει για «δύο ευρωπαϊκές ηπείρους», διαχωρίζοντας τον Βορρά από τον Νότο. Η αντιδιαστολή αφορά επίσης τον προτεσταντικό, σκληρά εργαζόμενο και πειθαρχημένο Βορρά, αντιμέτωπο με τον οκνηρό, σπάταλο καθολικό και ορθόδοξο Νότο. Το πραγματικό ρήγμα είναι, όμως, πολιτισμικό και αφορά την προσηλωμένη στις πελατειακές σχέσεις Ευρώπη, απέναντι σε αυτή που έχει απεμπολήσει την πρακτική αυτή.

Οι πελατειακές σχέσεις εδραιώνονται σε κράτη, όπου τα κόμματα νέμονται τον δημόσιο πλούτο, διορίζοντας στο Δημόσιο τους πιστούς τους οπαδούς. Οι πελατειακές σχέσεις δεν πρέπει, όμως, να ταυτίζονται με τη διαφθορά, καθώς εγγυώνται αξιοζήλευτο βαθμό προσέγγισης του πολιτικού με τους ψηφοφόρους του, οι οποίοι κατακτούν έτσι το δικαίωμα να ελέγχουν τον εκλεγμένο τους αντιπρόσωπο. Η στυγνή διαφθορά διαφέρει, καθώς οι παράνομες προμήθειες που εξασφαλίζουν οι διεφθαρμένοι πολιτικοί καταλήγουν σε ελβετικούς τραπεζικούς λογαριασμούς, ωφελώντας μόνο τον πολιτικό και την οικογένειά του.

Οι πελατειακές σχέσεις αποτελούν την καλύτερη μέθοδο εκλογικής κινητοποίησης φτωχών ψηφοφόρων, που συχνά αδιαφορούν για τις προγραμματικές θέσεις των υποψηφίων, ζητώντας μόνο μια θέση εργασίας ή κρατική βοήθεια.

Γερμανία, Σκανδιναβία, Βρετανία και Ολλανδία, ουδέποτε ανέδειξαν πελατειακά κόμματα, ενώ αυτά κατείχαν συχνά την εξουσία σε Ελλάδα, ΗΠΑ, Ιταλία, Ισπανία και Αυστρία.

Χώρες, όπως η Πρωσία, η Γαλλία, η Σουηδία και η Ιαπωνία, ανέπτυξαν αξιόπιστες, αξιοκρατικές γραφειοκρατικές δομές, για να υπηρετήσουν τις γεωπολιτικές τους φιλοδοξίες. Τα πολιτικά κόμματα είχαν τη δυνατότητα να προσφέρουν ευκολίες σε συγκεκριμένες ομάδες πίεσης, αλλά όχι θέσεις εργασίες στον δημόσιο τομέα. Αυτός είναι ο λόγος, που οι χώρες αυτές συνεχίζουν να διαθέτουν υψηλό επίπεδο κρατικών υπηρεσιών, ικανών να διαχειρισθούν αποτελεσματικά τα δημοσιονομικά ελλείμματα.

Αντίθετα, σε Ελλάδα, ΗΠΑ και Ιταλία, η δημοκρατία προηγήθηκε της εδραίωσης του σύγχρονου κράτους.  

Η έλλειψη πολιτικής συμμαχίας, με στόχο την προστασία της αυτονομίας των γραφειοκρατικών θεσμών, καθιστά τον δημόσιο τομέα ευάλωτο στην επικράτηση πελατειακών σχέσεων. Η ασθενική και αποσπασματική ανάπτυξη του καπιταλισμού στην Ελλάδα του 19ου αιώνα, επέτρεψε στις τοπικές ελίτ να θεωρούν τον δημόσιο τομέα ως την κύρια πηγή ευκαιριών. Η πρακτική αυτή διατηρήθηκε και ενισχύθηκε τον 20ό αιώνα, για να γνωρίσει το απόγειό της μετά το 1974. Τα δύο μεγάλα κόμματα (ΠΑΣΟΚ και Ν.Δ.) διεκδίκησαν την εξουσία μοιράζοντας θέσεις στο Δημόσιο, ενώ τα ισχυρά συνδικάτα του δημόσιου τομέα πέτυχαν την επιβολή της μονιμότητας, διογκώνοντας αφύσικα τις κρατικές υπηρεσίες.

Οι πελατειακές σχέσεις ξεπεράστηκαν στις ΗΠΑ χάρη στον οικονομικό εκσυγχρονισμό. Η εκβιομηχάνιση της χώρας στα τέλη του 19ου αιώνα δημιούργησε νέες κοινωνικές τάξεις, όπως τους επιχειρηματίες, τους μισθωτούς και τους μεταρρυθμιστές, που ενώθηκαν για να δημιουργήσουν το Προοδευτικό Κίνημα, ζητώντας τη μεταρρύθμιση του Δημοσίου και την επικράτηση της αξιοκρατίας. Χρειάστηκαν εξήντα χρόνια για να απαλλαγεί η χώρα από τις πελατειακές σχέσεις, έως τη δεκαετία του 1950.

Στην Ελλάδα, όμως, το σύγχρονο κράτος δεν μπόρεσε να εκτοπίσει τις πελατειακές συνήθειες, ενώ παρά την εμφανή απέχθεια της ελληνικής νεολαίας για το σημερινό πολιτικό σύστημα, καμία μεταρρυθμιστική κίνηση δεν είδε το φως. Η επίμονη άρνηση των ελληνικών κομμάτων να καταγγείλουν τις πελατειακές σχέσεις καταδικάζει εκ προοιμίου κάθε σχέδιο δημοσιονομικής ενσωμάτωσης της Ευρώπης, ενώ την ενδεχόμενη έξοδο της Αθήνας από το ευρώ απαιτούν πλέον τα εξτρεμιστικά κόμματα, απειλώντας τη σταθερότητα του ευρωπαϊκού οικοδομήματος.