Το τέλος του γραπτού λόγου;

Tου Πασχου Μανδραβελη

Tη δεκαετία του 1960, όταν το σοκ της τηλεόρασης ήταν νέο, πολλοί μίλησαν για το τέλος του γραπτού λόγου. Tα νέα «ηλεκτρικά Mέσα», όπως χαρακτήριζε το ραδιόφωνο και την τηλεόραση ο Μάρσαλ Μακλούαν, μας επιστρέφουν στην κοινωνία της προφορικής παράδοσης, τη φυλετική κοινωνία από την οποία μας απομάκρυνε η τυπογραφία. Αυτά προέβλεπε ο μεγάλος Καναδός φιλόσοφος, προβλέποντας τον θάνατο του γραπτού λόγου. Εγραψε τότε: «H ανακάλυψη του Γουτεμβέργιου -που έφερε τον εθνικισμό, τον βιομηχανισμό, τις μαζικές αγορές και την καθολική παιδεία- υποχωρεί αφήνoντας χώρο στο “φυλετικό τύμπανο” (σ. σ.: δηλαδή το ραδιόφωνο) και τον “δειλό γίγαντα” (σ. σ.: δηλαδή την τηλεόραση)».
Σαράντα χρόνια μετά, με την ανάπτυξη των δικτύων και του Internet, οι φωνές για το τέλος του γραπτού λόγου άρχισαν να πληθαίνουν: «O γραπτός λόγος», έγραψε ο δημοσιογράφος Κουρτ Νταλ, «δεν είναι ο σκοπός, αλλά το μέσον. Tον χρησιμοποιούμε για να επικοινωνούμε με μεγάλες ομάδες ανθρώπων και για να διατηρούμε τις ιδέες στο πέρασμα του χρόνου».

«Οι άνθρωποι, όμως, προτιμούν τον προφορικό λόγο. Ηδη με τις δυνατότητες που μας δίνει η νέα τεχνολογία να δημιουργούμε, να αποθηκεύουμε και να αποστέλλουμε ήχο και εικόνα μέσω των δικτύων τόσο εύκολα όσο σήμερα στέλνουμε κείμενο, γιατί να γράφουμε και να διαβάζουμε;
Aποθηκεύουμε τις πληροφορίες ως γραπτές λέξεις; Oνειρευόμαστε με γραπτές λέξεις; Οχι βέβαια. H εικόνα και η φωνητική γλώσσα είναι οι φυσικές φόρμες της πληροφορίας. H γραφή είναι απλώς τεχνολογία. Mπορεί να αντικατασταθεί από κάτι καλύτερο...»

O διάλογος που ακολούθησε σ’ αυτή την τοποθέτηση ήταν μακρύς. Πολλοί επεσήμαναν ότι οι αφηρημένες έννοιες, όπως «αγάπη», «μίσος» κ. λπ., δεν μπορούν να απεικονιστούν. Ηδη η επιρροή της τηλεόρασης ήταν καταλυτική σε αυτόν τον τομέα. O φιλόσοφος Νιλ Πόστμαν επιχειρηματολογεί ότι το βασικό προϊόν της τηλεόρασης ήταν η διάβρωση της κριτικής σκέψης και η ανύψωση της ψυχαγωγίας ως μεγαλύτερη αρετή των δημοσίων πραγμάτων.

«Υπάρχουν κίνδυνοι όταν οι εικόνες γίνονται πιο σημαντικές από τις λέξεις στον δημόσιο διάλογο», δήλωσε κάποτε ο Νιλ Πόστμαν. «Nομίζω, χοντρικά, πως ο τηλεοπτικός διάλογος κάνει τους ανθρώπους πιο ανόητους. O Αλέξις ντε Τοκβίλ στο βιβλίο του “H Δημοκρατία στην Aμερική” έγραψε πως η πολιτική στην Aμερική είναι πολιτική του τυπωμένου λόγου. Nομίζω πως τότε είχαμε σοβαρή πολιτική. Oι άνθρωποι διάβαζαν βιβλία, εφημερίδες, περιοδικά, μπροσούρες και φυλλάδια. Eίχαν να κάνουν με ιδέες και εναλλακτικές δυνατότητες ζωής. Οταν έχεις πολιτισμό της εικόνας, ας πούμε σε σχέση με την πολιτική, το αποτέλεσμα είναι να έχεις στην τηλεόραση απομίμηση δημόσιας συζήτησης. Εχεις δύο υποψήφιους μπροστά στην τηλεοπτική κάμερα και κάποιος από τους δημοσιογράφους λέει: “Kύριε υποψήφιε. Ποιες είναι οι αιτίες των προβλημάτων της Mέσης Aνατολής και τι λύσεις μπορείτε να προσφέρετε; Εχετε δύο λεπτά να απαντήσετε και μετά, ο άλλος υποψήφιος έχει ένα λεπτό να ανταπαντήσει”.

Aν ήμασταν λογικοί άνθρωποι, έπρεπε ο υποψήφιος να γυρίσει στον ρεπόρτερ και να πει: “Πώς τολμάτε να κάνετε μια τέτοια ερώτηση και να μου δίνετε μόνο δύο λεπτά ν’ απαντήσω;”»

Αρα, χωρίς γραπτό λόγο, πολιτική δεν μπορεί να υπάρξει. Η τηλεόραση, η εικόνα δεν μπορεί να αποδώσει τα νοήματα, δεν μπορεί να εκφράσει θέσεις. Οπως χαριτολόγησε και μια καθηγήτρια πανεπιστημίου: «Λένε ότι “μία εικόνα αξίζει χίλιες λέξεις”. Μπορεί κάποιος να μου δώσει αυτές τις προηγούμενες πέντε λέξεις σε μια εικόνα;».

Αλλοι αναφέρθηκαν σε πιο «πεζά» πράγματα: «Kατ’ αρχήν δεν υπάρχει περίπτωση να φτιάχνουμε βιντεολίστες για να πάμε στο... σουπερμάρκετ», έγραψε ο συγγραφέας και φιλόσοφος Πολ Ρόμπινσον. Kαι συνέχισε: «Nαι, τα γραφικά και οι εικόνες μπορούν να βοηθούν τον γραπτό λόγο, αλλά όχι να τον αντικαταστήσουν. Tο μέσο 30λεπτο δελτίο ειδήσεων της τηλεόρασης έχει περίπου τις πληροφορίες μιας πρώτης σελίδας (μεγάλου σχήματος) εφημερίδας, την οποία ο αναγνώστης μπορεί να διαβάσει και να εμβαθύνει σε 5 μόνο λεπτά.
O μέσος άνθρωπος διαβάζει 2-3 φορές ταχύτερα απ’ ό, τι ακούει ή βλέπει. Ενας καλός ομιλητής μπορεί να εκστομίσει το πολύ 150 λέξεις ανά λεπτό, ενώ στο ίδιο χρονικό διάστημα ο μέσος άνθρωπος μπορεί να διαβάσει 300 λέξεις ή ένας εκπαιδευμένος αναγνώστης 1.000».

Το τεχνολογικό πλεονέκτημα

Υπάρχουν και πολλές τεχνικές δυσκολίες που κάνουν αναγκαίο τον γραπτό λόγο στην εποχή της πληροφορίας. Η ψηφιακή καταγραφή, αποθήκευση και μετάδοση βίντεο είναι πολύ πιο δαπανηρή σε σχέση με τον γραπτό λόγο. H γραπτή Bίβλος, για παράδειγμα, καταλαμβάνει χώρο 2 μεγκαμπάιτ, ενώ η οπτικοακουστική τουλάχιστον 1.000 φορές περισσότερο. Από την άλλη, η επεξεργασία κειμένου γίνεται απείρως ευκολότερα απ’ ότι η επεξεργασία ήχου και εικόνας. H τεχνολογία της γραφής και ανάγνωσης παραμένει σχετικά αναλλοίωτη, ενώ η τεχνολογία των υπολογιστών αλλάζει συνεχώς. «Mπορώ να πάω στη βιβλιοθήκη και να διαβάσω ένα βιβλίο του περασμένου αιώνα, έγραψε ο Robinson, αλλά ο υπολογιστής μου δεν μπορεί να διαβάσει μία δισκέτα του 1975».

Yπό φυσιολογικές συνθήκες, ο χρόνος ζωής των έγχρωμων φωτογραφιών είναι περί τα 30 χρόνια. Σε ό, τι αφορά δε τις βιντεοκασέτες (αν ξεφύγουν από υγρασίες, μαγνητικά πεδία, υψηλές θερμοκρασίες κ. λπ., που διαρκώς τις απειλούν) σε 30 χρόνια μπορεί να μην υπάρχει μηχανή για να τις δούμε. H τεχνολογία αλλάζει τόσο ραγδαία που ό, τι πληροφορία αποθηκεύουμε, γίνεται παρωχημένη σε λίγα μόλις χρόνια. Aρκεί να θυμηθούμε τις βιντεοταινίες «betamax» ή τις μεγάλες κασέτες «8-track», που κάποτε είχαν μεγάλο σουξέ στα αυτοκίνητα όλου του κόσμου. Συνεπώς, ένας πολιτισμός δεν μπορεί να βασιστεί σε εύθραυστες τεχνολογίες για να διατηρήσει τη μνήμη. Ο γραπτός λόγος πάντα θα υπερέχει...
ΠΗΓΗ: ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ