Ο παλιός χορός των κατασκόπων

Του CHRISTOPHER MARCISZ  /  The New York Times

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι τα γεγονότα των τελευταίων ημερών παραπέμπουν σε κατασκοπικό μυθιστόρημα. Η υπόθεση της σύλληψης των έντεκα Ρώσων κατασκόπων βαθιάς απόκρυψης στις ΗΠΑ τα έχει όλα: μυστικές συναντήσεις, κρυφές ταυτότητες, γεωπολιτική ίντριγκα, αόρατο μελάνι, κρυφά μηνύματα κωδικοποιημένα μέσα σε φωτογραφίες, ακόμη και μία μοιραία γυναίκα. Από αυτήν την περιγραφή, όμως, λείπουν ορισμένα σημαντικά στοιχεία.

Πρώτα απ’ όλα, στα μυθιστορήματα, οι κατάσκοποι δεν διαβάζουν απλώς εφημερίδες και μεταφέρουν στους ανωτέρους τους τα κουτσομπολιά που ακούν στο δρόμο. Στην περίπτωσή μας όμως, το FBI μας διαβεβαιώνει ότι όλα τα χρόνια που παρακολουθούσε, δεν κατάφεραν να αποκτήσουν πρόσβαση σε οποιαδήποτε διαβαθμισμένη πληροφορία.

Επίσης, στα μυθιστορήματα, τα παιχνίδια του σκύλου με τη γάτα που οδηγούν σε συλλήψεις, είναι συνήθως πολύ πιο ενδιαφέροντα και περιλαμβάνουν έστω μια προσπάθεια από αντίπαλους πράκτορες να τους πείσουν να αλλάξουν πλευρά. Στις ΗΠΑ, όμως, τo FBI απλώς τους παρακολουθούσε επί κάποια χρόνια, μετά τους συνέλαβε και τους έστειλε στο δικαστήριο και μάλιστα λίγες ημέρες έπειτα από μια ιστορική διπλωματική συμφωνία μεταξύ Ρωσίας και Αμερικής.

Στη Μόσχα, όμως, οι θεωρίες συνωμοσίας γεμίζουν τα κενά που αφήνει η ιστορία. Τα σενάρια έχουν κυρίως να κάνουν με τη χρονική συγκυρία των συλλήψεων. Το πρόσφατο ταξίδι του Ρώσου προέδρου, Ντμίτρι Μεντβέντεφ στην Ουάσιγκτον, είχε χαιρετιστεί ως μεγάλη επιτυχία και ο ρωσικός Τύπος το κάλυψε με ευμενή σχόλια.

Στη συνέχεια ακολούθησαν οι συλλήψεις και η επίσημη αντίδραση των κυβερνητικών αρχών στη Μόσχα ήταν να κάνουν έκκληση για ηρεμία. Οι αναλυτές, όμως, συμπεριλαμβανομένων πολλών πολιτικών και πρώην στελεχών των ρωσικών υπηρεσιών ασφαλείας, πιστεύουν ότι οι αμερικανικές μυστικές υπηρεσίες καταβάλλουν συστηματικές προσπάθειες για να υποβαθμίσουν τις ενέργειες του Μπαράκ Ομπάμα για «επανεκκίνηση» των σχέσεων μεταξύ Λευκού Οίκου και Κρεμλίνου.

Ο λόγος που το κάνουν αυτό υποτίθεται είναι ότι είτε συνεχίζουν να αντιμετωπίζουν τη Ρωσία με καχυποψία είτε απλώς αντιπαθούν τον Ομπάμα. Η ερμηνεία αυτή αποτελεί φυσικά προβολή του τρόπου που λειτουργούν οι υπηρεσίες εδώ στη Ρωσία, όπως και του τρόπου που βλέπει η κοινή γνώμη τους πράκτορες.

Αρκεί να αναφερθεί ότι η λέξη «κατάσκοπος» (shpion) στα ρωσικά χρησιμοποιείται μόνο για τους «κακούς». Αντίθετα, οι καλοί ονομάζονται «razvedchiki», μία λέξη που θα μπορούσε να μεταφραστεί ως «ανιχνευτής». Η δε μυστική υπηρεσία εξωτερικών υποθέσεων πάντοτε απολάμβανε τον σεβασμό του ρωσικού λαού, σε αντίθεση με τα πολυάριθμα πλοκάμια των εσωτερικών μυστικών υπηρεσιών: Οι πράκτορες που λειτουργούσαν στο εξωτερικό θεωρούνταν ανέκαθεν έξυπνοι, γοητευτικοί και πάνω απ’ όλα ήρωες. Για κάποια περίοδο, μάλιστα, ήταν και ιδιαίτερα αποτελεσματικοί. Τη δεκαετία του 1920 και του 1930, η ΕΣΣΔ είχε δημιουργήσει το εκτενέστερο και καλύτερα οργανωμένο δίκτυο πρακτόρων στην ιστορία, το οποίο είχε επανδρωθεί από αφοσιωμένους κομμουνιστές του εσωτερικού και ρωσικής καταγωγής πολίτες που είχαν ζήσει στο εξωτερικό. Στην περίπτωση των «Κέιμπριτζ» οι Ρώσοι πράκτορες κατάφεραν να εισχωρήσουν μέχρι τα ανώτατα κλιμάκια της βρετανικής κυβέρνησης. Στην Αμερική, Ρώσοι που εργάζονταν στο Λος Αλαμος έκλεψαν διαβαθμισμένα έγγραφα σχετικά με το πυρηνικό πρόγραμμα των ΗΠΑ.

Δυστυχώς, ορισμένες φορές, η δουλειά τους δεν αξιολογήθηκε σωστά από τον Στάλιν, ο οποίος αγνόησε τις προειδοποιήσεις τους περί επικείμενης εισβολής των ναζί στη Ρωσία το 1941, θεωρώντας ότι πρόκειται για βρετανική προπαγάνδα. Οταν ο ρομαντικός μύθος του κράτους των εργατών έσβησε από την πραγματικότητα των εγκλημάτων του Στάλιν, οι Ρώσοι πράκτορες δεν κατάφεραν πια να επαναλάβουν τις επιτυχίες του παρελθόντος. Αδυνατώντας να προσελκύσουν ιδεαλιστές πλέον, αλλά και να εκπαιδεύσουν αποτελεσματικούς δικούς τους πράκτορες, στηρίχτηκαν στις πληρωμένες υπηρεσίες εθνικών μειοδοτών.

Η νέα γενιά πρακτόρων που συνελήφθη την προηγούμενη εβδομάδα αποτελεί μια μάλλον αδέξια μίμηση των ιδανικών του παρελθόντος, αλλά και απόδειξη ότι υπάρχουν υπηρεσίες στη Ρωσία που λειτουργούν αυτόνομα και δεν λυπούνται τα χρήματα, προκειμένου να συνεχίσουν την παράδοση του Ψυχρού Πολέμου. Πρόκειται για μια παράδοση παράνοιας και καχυποψίας για τον έξω κόσμο, αλλά και επιμονής ότι μπορείς να εμπιστεύεσαι μόνο τις πληροφορίες που κλέβεις.

Η αλήθεια που προσπερνούν συνήθως τα κατασκοπικά μυθιστορήματα είναι ότι οι μεγαλύτεροι κίνδυνοι για την ασφάλεια δεν προέρχονται από τους κατασκόπους που γνωρίζεις ότι δρουν, αλλά από τις απειλές που δεν γνωρίζεις. Από την 11η Σεπτεμβρίου και έπειτα, η Αμερική έχει καταλάβει ότι έχει πιο σοβαρές πηγές ανησυχίας από μία ομάδα γοητευτικών επαγγελματιών με καλές διασυνδέσεις και ασαφή αποστολή.