ΤΟΥΡΚΙΑ: Aπό τον Κεμάλ στον Ερντογάν

Tου Νικου Κωνστανταρα

Oι βουλευτικές εκλογές στην Τουρκία στις 12 Ιουνίου θα καθορίσουν το πολιτικό μέλλον της γείτονός μας και τη θέση του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν στην Ιστορία. Βυθισμένοι στην οικονομική, πολιτική και κοινωνική μας κρίση, κινδυνεύουμε να παραβλέψουμε την κοσμογονία δίπλα μας - το γεγονός ότι ο Τούρκος πρωθυπουργός εμφανίζεται πλέον ως ο μεγαλύτερος πολιτικός στη χώρα του μετά τον ιδρυτή της Κεμάλ Ατατούρκ, έχοντας κατατροπώσει και το κοσμικό καθεστώς που ίδρυσε ο Κεμάλ, αλλά και κάθε άλλον πολιτικό της γενιάς του.

Η Τουρκία, υπό τον Ερντογάν, έχει κάνει ένα τεράστιο άλμα μεταρρυθμίσεων - από χώρα υπό την ηγεμονία του στρατού και με ατέρμονα οικονομικά προβλήματα σε περιφερειακή πολιτική και οικονομική δύναμη. Το ερώτημα τώρα είναι αν η αυξανόμενη αυταρχικότητα του Τούρκου πολιτικού θα βοηθήσει ή θα υπονομεύσει την περαιτέρω πορεία του ιδίου και της χώρας του. 

Η Τουρκία άλλαξε ριζικά από την εκλογή του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) του Ερντογάν το 2002. Ο θρησκευόμενος ηγέτης αντιμετώπισε με θάρρος και αποφασιστικότητα τις προσπάθειες του κοσμικού κατεστημένου να τον ανατρέψει. Ενώ το βαθύ κράτος των στρατιωτικών, δικαστικών και άλλων κρατικών λειτουργών επιχείρησε να βγάλει παράνομο το κόμμα του και τον ίδιο, ο Ερντογάν κέρδισε (με 46,7%) τις εκλογές του 2007 και σε περυσινό δημοψήφισμα απέσπασε το 58% των ψήφων υπέρ των προτάσεών του για συνταγματική μεταρρύθμιση. 

Η εθνοσυνέλευση που θα προκύψει από τις εκλογές της 12ης Ιουνίου θα καθορίσει το πρώτο τουρκικό Σύνταγμα που δεν είναι προϊόν στρατιωτικού καθεστώτος (όπως αυτά του 1924, του 1961 και του 1982).

Από αυτές τις εκλογές, λοιπόν, εξαρτάται το πολίτευμα και το μέλλον της Τουρκίας - και όμως, κανένα κόμμα δεν έχει αποκαλύψει τις προτάσεις του για το νέο Σύνταγμα. Ο Ερντογάν, του οποίου το κόμμα αναμένεται να λάβει από 45 - 54% των ψήφων, κρατάει κλειστά τα χαρτιά του, αλλά αναμένεται να προτείνει την περαιτέρω αποδυνάμωση των στρατιωτικών και δικαστικών αρχών. Το Δημοκρατικό Λαϊκό Κόμμα (το CHP, το οποίο ίδρυσε ο Κεμάλ) αναμένεται να πάρει γύρω στο 30% των ψήφων. Εάν το εθνικιστικό ΜΗΡ πέσει κάτω από το όριο του 10%. και μείνει εκτός Βουλής, ίσως πετύχει το ΑΚΡ την αυξημένη πλειοψηφία που χρειάζεται για να καθορίσει μόνο του το νέο Σύνταγμα. Το CHP λαβώθηκε βαριά από τη δημοσιοποίηση βιντεοταινιών που δείχνουν τέσσερις υποψήφιους του κόμματος αναμειγμένους σε εξωσυζυγικές περιπέτειες. (Υποψίες για τη διαρροή βαραίνουν το ΑΚΡ - ο Ερντογάν, εξάλλου, έχει δηλώσει ότι «η μοιχεία δεν είναι ιδιωτική υπόθεση».)

Ο Ερντογάν έκανε τις οικονομικές, πολιτικές και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις που δεν τόλμησε κανείς άλλος μετά τον Κεμάλ. Σαν τον Κεμάλ, είναι δυναμικός και αποφασισμένος, αλλά την ίδια ώρα, και σε αντίθεση με τον Κεμάλ, είναι συντηρητικός και θρησκευόμενος.

Οι ρίζες του δεν είναι στην ελίτ, αλλά στην τάξη των περιθωριοποιημένων, θεοσεβούμενων Τούρκων, οι οποίοι άρχισαν να δραστηριοποιούνται οικονομικά, κοινωνικά και πολιτικά μόνο στα μέσα της δεκαετίας του 1980, όταν ο Τουργκούτ Οζάλ άνοιξε την οικονομία και σε μη μέλη του κατεστημένου. Ο Ερντογάν έβαλε την Τουρκία σε ευρωπαϊκή πορεία, υποκλέπτοντας από το κατεστημένο τον δικό του λόγο ύπαρξης και, την ίδια ώρα, τσακίζοντας τη ραχοκοκαλιά του στρατού (σήμερα 163 εν ενεργεία αξιωματικοί -ανάμεσά τους και στρατηγοί- κρατούνται σε φυλακές, κατηγορούμενοι για απόπειρα πραξικοπήματος) · αναμόρφωσε την οικονομία η οποία αναπτύσσεται με ρυθμό 9%· έδωσε πρωτοφανή δικαιώματα στους Κούρδους και σήμερα το κράτος διαπραγματεύεται με τον φυλακισμένο Αμπντουλά Οτσαλάν· ανέπτυξε δυνατούς εμπορικούς και πολιτικούς δεσμούς με όλες τις χώρες της ευρύτερης περιοχής· έσπασε την εξάρτηση από τις ΗΠΑ στην εξωτερική πολιτική.

Την ίδια ώρα, περίπου 60 δημοσιογράφοι βρίσκονται στη φυλακή (οι περισσότεροι για φιλοκουρδική δράση, αλλά έξι από αυτούς για θέματα που αφορούν την ελευθερία του λόγου) και ο πρωθυπουργός συμπεριφέρεται με όλο και μεγαλύτερη αλαζονεία: μόνος του επεξεργάζεται και ανακοινώνει «φαραωνικά» σχέδια όπως αυτά της διώρυγας του Βοσπόρου και μόνος του επιλέγει τους υποψηφίους του κόμματος του.

Ενώ το «τουρκικό μοντέλο» της σύζευξης ισλαμικής πίστης και κοινωνικού εκσυγχρονισμού παρουσιάζεται ως παράδειγμα προς μίμηση για άλλες μουσουλμανικές χώρες, η προσωπικότητα του Ερντογάν άρχισε να διαφαίνεται ως κρίσιμος παράγοντας στην επίτευξη μεταρρυθμίσεων, αλλά και ως πιθανό βάρος στις προσπάθειες περαιτέρω εκδημοκρατισμού.  

Σύντομα θα φανεί αν ο πατερναλισμός και ο αυταρχισμός είναι η συνταγή της επιτυχίας σε χώρες όπως η Τουρκία - και αν ο Ερντογάν, ανατρέποντας το καθεστώς του Κεμάλ, είναι ο πραγματικός κληρονόμος του.