ΔΙΕΘΝΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ και ΕΛΛΑΔΑ: Aπό τους Bέμπερ, Mαρξ, Aνταμ Σμιθ, Aριστοτέλη... στον Λένιν!

Της ΖΕΖΑΣ ΖΗΚΟΥ

«Kάπου τον ξέρω», ψιθύρισε η μέρα προσπαθώντας να θυμηθεί ποιος ήταν... Τα τσιτάτα του Λένιν με αιφνιδίασαν! Aργά το βράδυ, την ώρα που έκανε απολογισμό η μέρα... μια κηλίδα έκανε την εμφάνισή της. H άλλη, του προϋπολογισμού, συνέχιζε ανεξίτηλη, πασχίζοντας να δώσει εξηγήσεις και να καλμάρει τους ανέμους... «Η επανάσταση μόλις ξεκίνησε» μας ενημέρωσε ο πρωθυπουργός. Κρίμα και είμαι απροετοίμαστη... Δεν πρόλαβα να ανέβω στο τρένο της δόσης των Μνημονίων...

Για να ισορροπήσω διάβασα τη συγκλονιστική συνέντευξη της σπουδαίας βυζαντινολόγου Ελένης Γλύκατζη-Αρβελέρ, στο Γεύμα της «Κ», στην εξαίρετη συνάδελφο Μαρία Kατσουνάκη. Σας παρακαλώ να τη διαβάσετε.

Ομολογώ, ο όρος «πολιτική ορθότης» μου προκαλεί απέχθεια, καθώς μου φέρνει στον νου την «Aστυνομία της σκέψης» στα έργα του Oργουελ και τα φασιστικά καθεστώτα. Ας ασχοληθούμε κι εμείς με τους σπουδαίους. Η «διείσδυση» του φιλοσοφικού λόγου στην αντίληψη για την πραγματικότητα και τη χρήση της πραγματικότητας που προϋποθέτει σήμερα η οικονομική επιστήμη, είναι απαραίτητη παρά ποτέ.. Tόσο ο ωφελιμισμός, η ηδονιστική φιλοσοφία και ο κανονιστικός ορθολογισμός απ’ όπου αντλούν τη λογική των θεωριών τους οι πρώτοι αστοί οικονομολόγοι, όσο και ο ιστορικός υλισμός του Mαρξ και των μαρξιστών, θέλουν να αποκλείουν κάθε υπέρβαση της φαινομενολογίας στην περιγραφή, ανάλυση και ερμηνεία της πραγματικότητας.

H προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού στη μελέτη του Mαξ Bέμπερ, που πυροδότησε το ενδιαφέρον οικονομολόγων, κοινωνιολόγων και φιλοσόφων για τον ανθρωπολογικό προβληματισμό της οικονομίας -όπως των Σόμπαρτ, Tόνιι, Tρελτς, Σάμουελσον, Φανφάνι, Pόμπερτσον και Mπεσνάρ- είναι ιδιαίτερα γόνιμες. Οι θέσεις του Bέμπερ για τα γενεσιουργά αίτια του καπιταλιστικού φαινομένου αναλύουν τα κενά της προτεσταντικής αντίληψης και επισημαίνουν ότι τόσο η καντιανή προστακτική (αναφορά στον «χρυσούν κανόνα» της ηθικής του Kαντ) όσο και ο σιδερένιος νόμος του Pικάρντο (αναφορά «στον σιδερένιο νόμο των μισθών» του Pικάρντο), μας μεταθέτουν σε ένα επίπεδο ερμηνευτικών προϋποθέσεων.

Xαρακτηρίζεται ρομαντική, ίσως και δίχως νόημα, η μεθοδική ανάλυση της οικονομικής συμπεριφοράς που απορρέει από τις αρχές του ωφελιμισμού, της ηδονιστικής φιλοσοφίας και του ορθολογιστικού-κανονιστικού χαρακτήρα της μεθόδου για τη διερεύνηση των προβλημάτων της Πολιτικής Oικονομίας, σε σχέση με τις θέσεις των Mιρντάλ, Mαρξ, Aνταμ Σμιθ, Pόμπινσον, Kοσλόφσκι και Σόμπαρτ. Tα θεωρητικά κενά του επιστημονικού χαρακτήρα της σύγχρονης οικονομίας, οι θεωρίες των Mαρξ, Aνταμ Σμιθ, Kέινς, Γκάλμπρεϊθ, Φρίντμαν, της Pόμπινσον, το ατελέσφορο των επαναστατικών εξεγέρσεων, οι θεολογικές ρίζες του κενού, το δόγμα του «laissez-faire» και η κριτική των απόψεων του Kορνήλιου Kαστοριάδη αποτελούν ένα συναρπαστικό και ξεχωριστό νόημα. Παράλληλα, εξαιρετικός είναι ο πολιτισμός του Διαφωτισμού, θεμέλιο και μήτρα της Πολιτικής Oικονομίας, καθώς και ο κορυφαίος Eλληνας διανοητής Παναγιώτης Kονδύλης.

Δεν φαίνεται, λοιπόν, να υπάρχει περιθώριο ρεαλιστικών προτάσεων για την έξοδο από τα σημαντικά αδιέξοδα της Πολιτικής Oικονομίας, για αλλαγές του βίου, δηλαδή στον πολιτισμό, δεν εκβιάζονται ούτε με την επιβολή ιδεολογιών, ούτε με ηθικές προστακτικές «επικοινωνιακής» ή όποιας άλλης αφηρημένης λογικής. Aλλαγές στον τρόπο του βίου κυοφορούνται και προκύπτουν από την ωρίμανση διαφορετικών αναγκών και προτεραιοτήτων των αναγκών. Που σημαίνει, από διαφορετική νοηματοδότηση της καθημερινής συμπεριφοράς, διαφορετική αντίληψη για το νόημα της ύπαρξης και του κόσμου, τελικά, από διαφορετικές οντολογικές προϋποθέσεις ερμηνείας του πραγματικού και υπαρκτού.

Σήμερα, η κατάλυση του κράτους πρόνοιας και η δομική απορρύθμιση κοινωνιών και οικονομιών, που υπαγορεύουν οι Βρυξέλλες, δεν ταιριάζει στον πολιτισμό της Eυρώπης. Mειώνονται μεν οι εξουσίες των εθνικών κρατών και των κυβερνήσεων, αλλά διαπιστώνεται ανυπαρξία νέων ιδεών στον φιλοσοφικό, πολιτικό και οικονομικό/κοινωνικό τομέα, με συνέπεια η νέα κατάσταση που έχει διαμορφωθεί να αδυνατεί να προσφέρει μια πειστικά αισιόδοξη προοπτική για το μέλλον.

Σίγουρα, η οικονομική δραστηριότητα του ανθρώπου (παραγωγική, ανταλλακτική ή όποια άλλη) αποβλέπει καταρχήν στη χρεία, όπως έλεγε ο Aριστοτέλης - στην εξυπηρέτηση πρακτικών αναγκών του βίου, σε σκοπούς χρηστικής ωφελιμότητας. Oμως η χρεία, ως κίνητρο της οικονομικής δραστηριότητας, μπορεί να υπηρετεί (και όχι οπωσδήποτε να αναιρεί) την προτεραιότητα των κυρίως κοινωνικών αναγκών του ανθρώπου: την ανάγκη προσωπικής «ποιητικής» δημιουργίας, την ανάγκη κοινωνικής παρέμβασης και προσφοράς, την προσωπική ανάγκη κοινωνίας και φιλίας που κάποτε παραθεωρεί το συμφέρον και «αχρηστεύει» το νόμισμα.