ΕΞΑΙΡΕΤΙΚΟ
(htsoukas@gmail.com)
Καθηγητή στα Πανεπιστήμια Κύπρου και Warwick.
Στην εμπνευσμένη ομιλία του στο ετήσιο Ελληνικό Συνέδριο Ηγεσίας της
ΕΑΣΕ τον περασμένο Μάιο, ο διακεκριμένος θεολόγος και ψυχοθεραπευτής π.
Φιλόθεος Φάρος ανέφερε με συγκινητική ειλικρίνεια ότι ένα από τα
πράγματα που τον πλήγωσαν περισσότερο στη ζωή του ήταν η αδιαφορία των
γειτόνων όταν ο πατέρας του ξυλοκοπούσε συχνά τον ίδιο και τη μητέρα
του. «Κοιτούσαν πίσω από τις γρίλιες, αλλά κανείς δεν έκανε κάτι», είπε.
Η απάθεια των γειτόνων έδειξε τι πραγματικά μετρούσε γι’ αυτούς: η
μικροαστική «ησυχία» τους...
Η συναισθηματική απόκριση δεν είναι
απλώς ένα αίσθημα. Το τι νιώθουμε και πώς το εκφράζουμε αποκαλύπτει
αξιολογικές κρίσεις για το τι είναι σημαντικό για μας. Τα συναισθήματα
είναι τρόποι εμπλοκής με τον κόσμο και, ως τέτοιοι, εμπεριέχουν
υπερ-ατομικές ηθικές αρχές. Η συναισθηματική ευφυΐα είναι και ηθική
ευφυΐα. Αν, π.χ., νιώσω αγανάκτηση για την κακοποίηση ενός παιδιού, δεν
λέω απλά «αυτό δεν μου αρέσει», αλλά, πιο έντονα, «αυτό είναι λάθος». Το
«λάθος» δεν αναφέρεται σε προσωπικό γούστο, αλλά στο κοινό αίσθημα και
την ηθική που εμπεριέχει. Η αγανάκτησή μου έχει γνωστικό περιεχόμενο:
εμπεριέχει αξιολογική κρίση.
Οταν, λοιπόν, ένας τραμπούκος
πολιτικός ρίχνει ένα ποτήρι νερό σε συνομιλήτριά του και ξυλοκοπεί μιαν
άλλη, στη διάρκεια τηλεοπτικής εκπομπής, και ένας από τους
συμμετέχοντες, προβεβλημένος πρώην υπουργός (Εσωτερικών), μένει εντελώς
απαθής, η αντίδρασή του θυμίζει τους γείτονες του π. Φιλόθεου - η
απάθεια εκφράζει ηθική αδιαφορία. Το ακίνητο σώμα του, οι σταυρωμένες
παλάμες του, και το συγκαταβατικό μειδίαμα στη διάρκεια του επεισοδίου
αποκάλυψαν όσα επιμελώς συγκαλύπτουν η σκηνοθετημένη μιντιακή παρουσία
και η ρητορική μεγαλοστομία.
Το κοινό αίσθημα αντιλήφθηκε αμέσως
ότι η αταραξία του πρώην υπουργού δεν ήταν ενδεικτική μιας στωικής
αντίληψης για τη ζωή, αλλά δηλωτική ηθικής αδιαφορίας από έναν
προβεβλημένο πολιτικό. «Δεν σηκώθηκε για να μη γλιστρήσει στα νερά»,
γράφτηκε ειρωνικά στο Διαδίκτυο.
Η στάση του πρώην υπουργού
δείχνει ότι δεν ένιωσε να διαδραματίζεται κάτι απεχθές ενώπιόν του ή, αν
το ένιωσε, το συναίσθημά του είτε απενεργοποιήθηκε από άλλα
συναισθήματα (π.χ. φόβος), είτε, το πιθανότερο, εξουδετερώθηκε από τον
ιδιοτελή υπολογισμό που μεταμφιέστηκε σε ψυχραιμία («άστους να
εκτίθενται· θα κερδίσεις πόντους αν μείνεις αμέτοχος»). Σε κάθε
περίπτωση, δεν πρόκειται μόνο για έλλειψη συναισθηματικής ευφυΐας, αλλά
για κάτι βαθύτερο: έλλειψη ηθικής εγρήγορσης. Με την απάθειά του απέτυχε
να συμπεριφερθεί ενάρετα, δηλαδή με βάση την αριστοτελική αρχή της
μεσότητας.
Ο Αριστοτέλης αναφέρει, στα «Ηθικά Νικομάχεια», ότι
είναι δυνατόν να νιώσει κανείς φόβο, θυμό, υπερηφάνεια κ.λπ., υπερβολικά
πολύ ή πολύ λίγο. Το ζητούμενο είναι, παρατηρεί, να τα νιώσει στον
«σωστό βαθμό».
Πώς;
Οχι όταν επιλέγουμε τη διάμεσο μεταξύ δύο ακραίων εκφάνσεων ενός συναισθήματος, αλλά όταν το συναίσθημά μας ανταποκρίνεται στις περιστάσεις.
Αν λ.χ. αντιδρώντας στις επικρίσεις της
συνομιλήτριάς μου σε μια εκπομπή, θυμώσω τόσο πολύ ώστε να της πετάξω
ένα αντικείμενο, αντιδρώ ανορθολογικά. Ο θυμός μου είναι υπερβολικός,
δεν δικαιολογείται από την περίσταση. Η βίαιη αντίδρασή μου αποκαλύπτει
κάτι για μένα. Αν, όμως, ένας συνομιλητής αρχίσει να ξυλοκοπά έναν άλλο
κι εγώ θυμώσω μαζί του, ο θυμός μου είναι έλλογος αφού αρμόζει στην
περίσταση. Η αναζήτηση της μεσότητας δεν υποδηλώνει άνευρη μετριοπάθεια,
αλλά συναισθηματική (άρα και ηθική) ευαισθησία στις εκάστοτε
περιστάσεις. Πετυχαίνουμε τη μεσότητα όταν, όπως λέει ο Αριστοτέλης,
βιώνουμε τα σωστά συναισθήματα, στη σωστή περίσταση, για τον σωστό λόγο,
προς τον σωστό άνθρωπο, στον σωστό βαθμό.
Πώς το πετυχαίνουμε
αυτό;
Δεν υπάρχει συνταγή: νιώθουμε τα συναισθήματα στον σωστό βαθμό
όταν τα βιώνουμε με τον τρόπο του «φρόνιμου» ανθρώπου. Αποκτούμε τη
γνώση αυτή, όχι με θεωρητική διδασκαλία, αλλά με την πρακτική άσκηση και
τη συνήθεια που κομίζει η μετοχή μας στην κοινότητα. Ετσι αποκτούμε
διαισθητική γνώση, η οποία μας επιτρέπει να γνωρίζουμε πότε, πώς και σε
ποιο βαθμό να νιώθουμε π.χ. θυμό.
Η στάση του πρώην υπουργού είναι
ενδιαφέρουσα γι’ αυτό τον λόγο: στο μέτρο που εκφράζει τον κυρίαρχο
τύπο πολιτικού, η απάθειά του μας επιτρέπει να δούμε κρίσιμες όψεις του
χαρακτήρα των πολιτικών. Οπως κάθε πρακτική δραστηριότητα, η πολιτική
διαπερνάται από συναισθήματα και τις ηθικές αρχές που τα συνοδεύουν. Η
ηγετική ατολμία, η καιροσκοπική πόλωση, η λαϊκιστική κολακεία και ο
φόβος του πολιτικού κόστους, λ.χ., δημιουργούν μια νοοτροπία, η οποία
διαμορφώνει τις αντιλήψεις, τις συναισθηματικές αποκρίσεις και, εν
τέλει, τον χαρακτήρα των επαγγελματιών της πολιτικής. Η απάθεια
συνδέεται στενά με την απραξία: η διαρκής αναβολή των δύσκολων αποφάσεων
έχει ως προϋπόθεση, μεταξύ άλλων, τη συναισθηματική αποστασιοποίηση του
πολιτικού από τη διακονία του κοινού καλού.
Τώρα κατανοούμε
καλύτερα τη στρατηγική απραξία του υπουργού Εσωτερικών τον μοιραίο
Δεκέμβρη του 2008. Η Αθήνα φλεγόταν, αλλά ο αρμόδιος υπουργός δεν
συγκινήθηκε - αδράνησε, ήταν σαν να μην υπάρχει. Δεν εκπλήσσει. Οταν η
κυρίαρχη νοοτροπία είναι αυτή του ανεξέλεγκτα ιδιοτελούς υπολογισμού για
τον προσπορισμό ατομικού ή πολιτικού οφέλους, ο πολιτικός παύει να
υπηρετεί κοινωνικές ανάγκες, εγκλείεται στην αυτο-αναφορικότητα του
πολιτικού συστήματος, χάνει την ικανότητα να προσεγγίζει με
συναισθηματική ευφυΐα την εμπειρία του πολίτη. Γίνεται αδιάφορος για το
κοινό καλό.
Πίσω από την εξοργιστική ιδιοτέλεια, την καταστροφική
ολιγωρία, και τις άθλιες κοκορομαχίες των πολιτικάντηδων βρίσκεται η
συναισθηματική-ηθική αδιαφορία τους για τον πολίτη και τη χώρα. Για ένα
μόνο παθιάζονται: το συμφέρον τους. Η χρεοκοπία δεν προέκυψε τυχαία…
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου