Το κοστούμι και ο ρόλος της ελίτ

Tου Σταθη Ν. Καλυβα

Kαθηγητή Πολιτικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο του Yale

Κάνοντας βόλτες στο κέντρο της Αθήνας την περασμένη εβδομάδα, ήταν αδύνατο να μην πέσω πάνω σε κάποιο από τα δεκάδες ξένα τηλεοπτικά συνεργεία. Υπάρχει κάτι το παράλογο στην ανεπανάληπτη δημοσιότητα που συγκέντρωσαν οι εκλογές της 17ης Ιουνίου. Πώς είναι δυνατό μια χώρα γεωγραφικά, πληθυσμιακά και οικονομικά τόσο ασήμαντη όσο η Ελλάδα να διαθέτει τέτοια πολιτική βαρύτητα;

Η προφανής εξήγηση είναι πως την  Κυριακή των εκλογων παίχτηκε στην Ελλάδα το μέλλον της Ευρώπης. Η παγκόσμια προσοχή δεν αφορά τόσο αυτή καθεαυτή την χώρα μας, όσο τις συνέπειες που έχουν οι εξελίξεις σ’ αυτή για ολόκληρη την Ευρώπη. Μ’ άλλα λόγια, η προσοχή που συγκεντρώνει η Ελλάδα είναι αποτέλεσμα των εξόφθαλμων αδυναμιών των θεσμών της Ευρωζώνης. 

Παρ’ όλα αυτά, δεν είναι η πρώτη φορά που η Ελλάδα βρίσκεται στο προσκήνιο της παγκόσμιας προσοχής.

Οπως έχω σημειώσει, η σύγχρονη ελληνική Ιστορία περικλείει δυσανάλογα πολλές ιστορικές στιγμές κατά τις οποίες η χώρα μας βρέθηκε στο κέντρο της διεθνούς προσοχής, άλλοτε με θετικό και άλλοτε με αρνητικό πρόσημο. 

Η τάση αυτή μπορεί αποδοθεί σε μια υπέρμετρη φιλοδοξία που οδηγούσε σε πολιτικές αποφάσεις που ξεπερνούσαν τις δυνατότητες της χώρας. Κάποιες φορές, η φιλοδοξία οδήγησε σε λαμπρές επιτυχίες (π.χ., Επανάσταση του 1821), ενώ άλλες φορές απέτυχε καταστροφικά (π.χ., Μικρασιατική Καταστροφή).

Η υιοθέτηση του ευρώ, ενός «σκληρού» νομίσματος που προϋπέθετε μια πολύ πιο προηγμένη οικονομία απ’ ό,τι ήταν η ελληνική, υπήρξε μια αντίστοιχη περίπτωση πολιτικού βολονταρισμού. Το στοίχημα ήταν η χώρα να ανέπτυσσε τους θεσμούς που απαιτούσε το νέο νόμισμα. Ειδάλλως μας περίμενε η καταστροφή.

Πώς εξηγείται η ροπή αυτή;  

Η Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας θα μπορούσε ίσως να συμπυκνωθεί στο εξής πολύ απλό αφήγημα: μια μικρή αλλά ιδιαίτερα δυναμική ηγετική ομάδα (ή «ελίτ») θέτει στόχους που βρίσκονται κάπως πιο πέρα από τις δυνατότητες της χώρας. Για να το πω διαφορετικά, η ελίτ αυτή φοράει στη χώρα ένα κοστούμι μεγαλύτερο από το μπόι της με την ελπίδα πως η χώρα θα μεγαλώσει γρήγορα και θα προσαρμοστεί σ’ αυτό. Και πράγματι, κάποιες φορές η χώρα ανταποκρίνεται. Αλλες φορές όμως αντιδρά και το απορρίπτει.

Σκεφθείτε το: η Επανάσταση του 1821 υπήρξε σύλληψη μιας χούφτας εμπόρων και διανοουμένων που ήρθαν σε επαφή με την ιδέα του εθνικού κράτους ταξιδεύοντας ή ζώντας στα μεγάλα ευρωπαϊκά κέντρα της εποχής. Η Φιλική Εταιρεία δημιουργήθηκε στην Οδησσό, ο Αδαμάντιος Κοραής ζούσε στο Παρίσι. Οι άνθρωποι αυτοί κατάφεραν να κινητοποιήσουν τον εντελώς ξένο γι’ αυτούς κόσμο των τοπικών οπλαρχηγών και κοτζαμπάσηδων, ξεκινώντας μια περιπέτεια που αντικειμενικά είχε ελάχιστες πιθανότητες επιτυχίας. Τελικά όμως ευδοκίμησε, λιγότερο εξαιτίας της αρτιότητας του εγχειρήματος και περισσότερο λόγω μιας συγκυρίας που αποδείχθηκε ιδιαίτερα ευνοϊκή. Από την άλλη, ο εσωστρεφής κόσμος πήρε τη ρεβάνς του με τη δολοφονία του Ιωάννη Καποδίστρια.

Σύμφωνα με τον συλλογισμό αυτό, το στοιχείο που καθιστά την Ελλάδα ιδιάζουσα περίπτωση είναι η παρουσία και ο ρόλος της εξωστρεφούς και φιλόδοξης αυτής ελίτ. Αν και όλες οι χώρες διαθέτουν σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό τέτοιες ελίτ, το ειδικό βάρος που διαθέτει η ελληνική είναι ασυνήθιστο. Αυτό οφείλεται σε δύο κυρίως παράγοντες:

Από τη μία, ο συνδυασμός της οικονομικής ένδειας και του θαλάσσιου προσανατολισμού ενίσχυσε από πολύ νωρίς την εξωστρέφεια και έστρεψε προς τα έξω μια σημαντική μερίδα του πληθυσμού. 

Από την άλλη, η εμπέδωση της ελληνικής ιστορικής μοναδικότητας από την ελίτ μόχλευσε αυτή την πολιτική φιλοδοξία τόσο ως προς το εσωτερικό της χώρας όσο ιδίως και ως προς το εξωτερικό. Ο ρόλος του φιλλεληνισμού, για παράδειγμα, υπήρξε κομβικός για την έκβαση της ελληνικής Επανάστασης. Την ελληνική Ιστορία είχε κατά νου ο Ζισκάρ ντ’ Εστέν, όταν έκανε λόγο για την αδυναμία συγκρότησης μιας ενωμένης Ευρώπης δίχως την Ελλάδα.

Ιδωμένη από τη σκοπιά αυτή, η σημερινή περιπέτεια της χώρας είναι το πιο πρόσφατο επεισόδιο της ίδιας Ιστορίας. Από τη μία, φιλόδοξοι εξωστρεφείς πολιτικοί όπως ο Κωνσταντίνος Καραμανλής και ο Κώστας Σημίτης, που φαντάστηκαν το μέλλον της Ελλάδας στην Ευρώπη. Από την άλλη οι δυνάμεις εκείνες που αντιδρούν στο άνοιγμα αυτό, οι «κοριοί της Πλάκας» όπως τους αποκαλούσε η Πηνελόπη Δέλτα. 

Η έκβαση παραμένει ακόμη άγνωστη. Θα είναι τελικά αίσια όπως συνέβη με την Επανάσταση του 1821 ή τον Εμφύλιο; Ή θα αποβεί καταστροφική, όπως έγινε με τη Μεγάλη Ιδέα και τη Μικρασιατική Καταστροφή;

Προς το παρόν, πάντως, την πρωτοβουλία φαίνεται να διαθέτουν οι «κοριοί της Πλάκας». Ο σχηματισμός της νέας κυβέρνησης μού φέρνει στο νου το σχόλιο του Αγγλου αξιωματικού David Wallace, που έγραφε για τη συμπεριφορά των Ελλήνων πολιτικών στο μέσο της Κατοχής, το 1943: «Είναι πεπεισμένοι πως ό,τι και να κάνουν, η Μεγάλη Βρετανία, στην εσχάτη περίπτωση, θα τους προστατεύσει... Είναι το είδος του απόλυτα εγωιστικού και κοντόφθαλμου υπολογισμού που ικανοποιεί τον νου κάθε Ελληνα πολιτικού».