Θεωρίες συνωμοσίας και πίστη στο απίστευτο

ΕΞΑΙΡΕΤΙΚΟ

Του ΡΟΥΣΣΟΥ ΒΡΑΝΑ

Γιατί πιστεύουμε στις θεωρίες συνωμοσίας; «Κάποιοι» παραμονεύουν για να μας κάνουν πλύση εγκεφάλου. «Κάποιοι» μας πουλάνε φούμαρα. «Κάποιοι» μας παραπληροφορούν και μας χειραγωγούν. 

Μα εμείς δεν είμαστε κορόιδα (αν και δεν παίρνουμε όρκο). Ούτε ο Στρος-Καν βίασε την καμαριέρα (που όπως σκούπιζε, έπεσε πάνω στο πάντα ορθωμένο «μέλος» του) ούτε ο Μπιν Λάντεν σκοτώθηκε ποτέ (είδε κανείς το πτώμα του;). Α, ούτε η Ελληνική Επανάσταση έγινε ποτέ. 

Είναι πολύ απλό: μας λένε ψέματα, όλοι, παντού και πάντα.

Σε µια σκηνή μυθιστορηματική, ο Λουσιάν του Σταντάλ θέλει να εντυπωσιάσει έναν ανόητο τραπεζίτη. Και ο συγγραφέας τον βάζει να πει αυτά τα λόγια: «Ξεκινώ πάντα με την υπόθεση πως ο συνομιλητής μου θέλει να με ξεγελάσει». Στο μυθιστόρημα, ο ανόητος κυριεύεται από έκσταση που η τύχη το έφερε να συναντήσει έναν τόσο ικανό και υποψιασμένο νέο. Το πρόβλημα σήμερα, λέει ο φιλόσοφος Ροζέ Πολ-Ντρουά, είναι πως ολοένα και περισσότεροι άνθρωποι μετατρέπουν αυτό το αστείο σε κανόνα σκέψης και τρόπο ζωής. Αισθάνονται πως είναι αδύνατον να εμπιστευτούν ακόμη και τα πιο προφανή και βλέπουν συνωμοσίες παντού. 

Μα γιατί; Δεν είναι εύκολο να το κατανοήσουμε. Μα θα το προσπαθήσουμε με τη βοήθεια του φιλοσόφου. Υπάρχει σήμερα στη διάθεσή μας, λέει, μια τεράστια ποσότητα πληροφοριών που είναι δυσανάλογα μεγάλη σε σχέση με τις δυνατότητές μας να τις επαληθεύσουμε. Σήμερα, καθένας είναι κορεσμένος από τόσα πολλά μηνύματα ώστε ξεθωριάζουν τα όρια ανάμεσα στην πραγματικότητα και τη φαντασία, ανάμεσα στο εικονικό και το πραγματικό. Και επειδή οι περισσότεροι άνθρωποι τις περισσότερες φορές προτιμούν τα εύκολα, τους έρχεται πιο εύκολο να «σκεφτούν» πως όλα είναι ψέματα, παρά να αναζητήσουν ανάμεσα σε κάθε ψέμα την αλήθεια. Και ακόμη και όταν μπαίνουν στον κόπο να την αναζητήσουν, προτιμούν το κυνηγητό των συνωμοτών και των σφετεριστών και τα συρτάρια με διπλό πάτο.

Η αλήθεια είναι πως η αλήθεια φαίνεται σήμερα πιο απίστευτη από όσο φαινόταν σε προηγούμενες ιστορικές εποχές. Οχι όμως όπως την εννοούν οι συνωμοσιολόγοι, διευκρινίζει ο Ροζέ Πολ-Ντρουά. Τις περισσότερες φορές είναι χαοτική. Συστρέφεται μέσα στους μαιάνδρους του συμπτωματικού, αποκαλύπτεται αφόρητη ή καταθλιπτική. Και όσο πιο δύσκολα είναι αντιληπτή τόσο πιο εύκολα γίνεται θερμοκήπιο συνωμοσιολόγων: παρηγορούν ανέξοδα το ασθενές πνεύμα, διευκολύνουν τη ζωή με σαφήνεια, έστω και αν αυτή είναι ψευδής. Είναι χίλιες φορές πιο εύκολο να αποδώσει κανείς την τρέχουσα οικονομική κρίση σε μια συνωμοσία των «πεφωτισμένων», παρά να σκύψει πάνω από κλασικά οικονομικά εγχειρίδια. Ισως μάλιστα έτσι γίνεται πιο πιστευτός.

Στο χάος του πραγματικού κόσμου μας, το αληθινό πρόβλημα δεν είναι πως δεν πιστεύουμε τίποτα, αλλά πως έχουν δει πια τα μάτια μας τόσα πολλά ώστε είμαστε πρόθυμοι να πιστέψουμε ακόμη και τα πιο απίστευτα. «Οταν είμαστε κουρασμένοι», έλεγε ο Νίτσε, «μας επιτίθενται ιδέες που είχαμε από καιρό κατατροπώσει».