Πηγές της ηθικής ευθύνης

Της ΝΑΝΤΙΑ ΟΥΡΜΠΙΝΑΤΙ 

Καθηγήτριας Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Columbia της Νέας Υόρκης

Η αγανάκτηση είναι μια ψυχική παρόρμηση που τρέφεται από το αίσθημα της ντροπής, ένα συναίσθημα θεμελιώδες στη φαινομενολογία της κοινωνικής ηθικής.

Οπως και άλλα συναισθήματα, η ντροπή «παράγει συμπεριφορά», στο βαθμό που προκαλεί συναισθήματα όπως η αγανάκτηση και η ενοχή, τα οποία επενεργούν απευθείας πάνω στη βούληση. Για να τα κατευνάσουμε, οδηγούμαστε στο να δικαιολογήσουμε τις ενέργειές μας και τελικά στο να αντιδράσουμε. Αν και το αίσθημα της ντροπής είναι καθαυτό μη ορθολογικό, η σειρά των συναισθημάτων και των ενεργειών που τροφοδοτεί είναι στρατηγικού τύπου: οι μορφές με τις οποίες δρα το άτομο που ντρέπεται είναι ορθολογικά σχέδια που αποβλέπουν να διορθώσουν το ατόπημα που γέννησε την ντροπή.

Για παράδειγμα, ο πάπας σχολίασε τις πολυάριθμες περιπτώσεις παιδοφιλίας στον καθολικό κλήρο με αυτά τα λόγια: «Αισθανόμαστε βαθιά ντροπή και θα κάνουμε ό,τι είναι δυνατό ώστε αυτό να μην ξανασυμβεί ποτέ στο μέλλον». Εξαιτίας αυτής της ικανότητάς του να παράγει συμπεριφορά, το συναίσθημα της ντροπής τοποθετήθηκε από τον Τζανμπατίστα Βίκο στις απαρχές της κοινωνίας. 

Αν «ο χαρακτήρας όλων των πραγμάτων βρίσκεται στην αρχή τους», τότε ο χαρακτήρας της ανθρώπινης ιστορίας βρίσκεται στην πρωταρχική ντροπή, εκείνη του Αδάμ και της Εύας μπροστά στη γύμνια που θα ανακαλύψουν ότι έχουν, αμέσως μόλις θα παραβιάσουν τη συμφωνία υπακοής με τον δημιουργό τους. Στη Γένεση όπως και στην Πεντάτευχο, η ντροπή και η ενοχή εμφανίζονται ως οι πηγές της ηθικής υπευθυνότητας. Τα κοκκινισμένα μάγουλα αυτού που νιώθει ντροπή είναι η ένδειξη της κοινωνικότητας αυτού του συναισθήματος, της ανάγκης αναγνώρισης από τους άλλους και ταυτόχρονα του ελέγχου που αυτή η αναγνώριση ασκεί πάνω στις ενέργειές μας.  

Οποιος νιώθει ντροπή δεν μπορεί να κοιτάξει τον άλλον στα μάτια και κατεβάζει το βλέμμα του. Αυτή η επίδειξη ντροπής είναι συνδεδεμένη και συμπληρωματική στην αντίδραση της αγανάκτησης που προκαλεί μια επαίσχυντη συμπεριφορά. Γι' αυτό η ντροπή έχει μια διπλή φαινομενολογία. Το ένοχο πρόσωπο μπορεί να νιώσει την επιθυμία να κρυφτεί. 

Οποιος παρακολουθεί μπορεί να αντιδράσει με αγανάκτηση. Ενα πρόσωπο που δεν ντρέπεται δεν αισθάνεται ότι πρέπει να αντιδράσει ή να αλλάξει συμπεριφορά. Πόσες φορές ακούμε να επαναλαμβάνεται η φράση «ντρέπομαι που είμαι Ιταλός»! Πάρα πολλές φορές, ιδίως τα τελευταία χρόνια. Το να το λέμε και να το επαναλαμβάνουμε ακούραστα σηματοδοτεί την ελπίδα ότι από την ικανότητα να νιώθουμε ντροπή θα γεννηθεί η αγανάκτηση και επομένως η απόφαση να αντιδράσουμε, να αλλάξουμε.

Πάνω σε αυτήν την αλυσίδα φαινομένων, ο ίδιος ο Μαρξ - που είναι γνωστό ότι ήταν αντίθετος στη χρήση συναισθημάτων για την εξήγηση των κοινωνικών φαινομένων - έγραψε εξαιρετικά λόγια σχετικά με την ανελεύθερη πολιτική της πρωσικής κυβέρνησης, σημειώνοντας ότι, χωρίς να πέσουν σε έναν κενό πατριωτισμό, θα ήταν ευκταίο οι Γερμανοί να ένιωθαν ντροπή. Και προσέθετε: «Δεν είναι η ντροπή αυτή που κάνει τις επαναστάσεις». Ωστόσο, «η ντροπή είναι ήδη μια επανάσταση κατά κάποιον τρόπο... Αν ένα ολόκληρο έθνος νιώθει αληθινά το αίσθημα της ντροπής είναι σαν ένα λιοντάρι που ετοιμάζεται να χυμήξει».