Η πεταλούδα και τα ζάρια

Tης Τασουλας Kαραϊσκακη

Ολο και πιο συχνά αυτές τις ταραγμένες μέρες, που η Ελλάδα απασχολεί καθημερινά τα δελτία ειδήσεων των περισσότερων ευρωπαϊκών χωρών και φόβοι εκφράζονται για ένα πιθανό ντόμινο στην Ευρωζώνη και εκτός αυτής, παραλληλίζεται η διεθνής οικονομική κατάσταση με ένα χαοτικό σύστημα και η Ελλάδα με την «πεταλούδα» του Εντουαρντ Λόρεντζ, που θα χτυπήσει τα φτερά της στο νότιο άκρο της Βαλκανικής και θα ξεσπάσει οικονομικός τυφώνας στην Ασία ή την Αμερική. 

Οι κανόνες που διέπουν τα χαοτικά συστήματα σαγηνεύουν όλο και περισσότερο -πλην των επιστημόνων, που θεωρούν τη θεωρία του χάους την τρίτη επανάσταση μετά τη θεωρία της σχετικότητας και της κβαντοφυσικής- τους απλούς ανθρώπους. Ελκει βαθιά το φαινόμενο, οι μικρές, επιφανειακά ασήμαντες αλλαγές να μπορούν να προκαλέσουν τεράστιες αποκλίσεις στην εξέλιξη των πραγμάτων, πλάθοντας μια εντελώς νέα πραγματικότητα. Δημιουργεί δέος η δυνατότητα, μια απειροελάχιστη μεταβολή στη ροή των γεγονότων να οδηγεί, έπειτα από άγνωστο χρόνο, σε καταιγιστικές εξελίξεις στην κοινωνία, δραματικά διαφορετικές από εκείνες που θα συνέβαιναν, αν δεν είχε επιτελεστεί η αλλαγή.

Από τη μια είναι η τραγικότητα της πεταλούδας, του Ελληνα, που όχι μόνο πέφτει ο ίδιος στην άβυσσο υπό το βάρος ενός «προπατορικού» αμαρτήματος, αλλά και συμπαρασύρει στο χάος τους υπολοίπους. Από την άλλη είναι όλο το μυστήριο της «Ειμαρμένης» και το αγωνιώδες ερώτημα του ποιος -πλην του Θεού - ρίχνει τα ζάρια.  

Οι επιστήμονες δεν μπορούν ακόμη να εξηγήσουν πώς απλά πράγματα, μέσα από απλές αλληλεπιδράσεις οδηγούν σε πολύπλοκα φαινόμενα. Τα χαοτικά συστήματα, όπου δεν γίνεται να προβλεφθούν τα μελλούμενα, το είδος, το μέγεθος και ο χρόνος εμφάνισης των συμβάντων, αλλά ούτε και να αποτραπούν, δείχνουν να προσομοιάζουν με τις άγνωστες μεταπτώσεις, τις επερχόμενες διακυμάνσεις της ζωής, την πτώση στο τυχαίο, τον ανοιχτό ανεξερεύτητο χρόνο, την ανθρώπινη περιπέτεια με τα πάθη, τις τρέλες, τις εκλάμψεις της.

Το πρόβλημα είναι ότι η έννοια του χάους παρερμηνεύεται. Στην καθομιλουμένη υποδηλώνει την παντελή έλλειψη τάξης. Στην επιστήμη σημαίνει ένα αιτιοκρατικό σύστημα, που δεν περιέχει τυχαίες παραμέτρους και είναι καλώς ορισμένοι οι όροι εξέλιξής του. Δηλαδή ένα σύστημα με τάξη και όχι κατ’ ανάγκη με δυσμενή έκβαση. Στα πολύπλοκα συστήματα, λένε οι ειδικοί, η αστάθεια μπορεί να λειτουργήσει εποικοδομητικά. Ωστόσο, και η ελάχιστη ακόμη έλλειψη ακρίβειας είναι καθοριστική.

Οπως και να ’χει, η αποδοχή του χάους και της μη προβλεψιμότητας ανατρέπει κάθε προσπάθεια για απλή και ενιαία εξήγηση του κόσμου. Τα πολύπλοκα κοινωνικά προβλήματα δεν μπορούν να έχουν γραμμικές (π. χ. οριζόντιες περικοπές) και απλοϊκές λύσεις (π. χ. διαρκής λιτότητα).

Ο πατέρας των φράκταλς, μαθηματικός Μπενουά Μπάντελμπροτ σε συνέντευξή του δήλωνε σοκαρισμένος από το ότι ένα τόσο περίπλοκο σύστημα όπως η κοινωνία περιγράφεται με απλουστευτικές μεθόδους. Γι’ αυτόν, απρόβλεπτα γεγονότα μπορούν οποιαδήποτε στιγμή και σε οποιαδήποτε κλίμακα να χτυπούν την οικονομική δραστηριότητα. Και αναρωτιόταν: «Αν μπορούμε να χαρτογραφήσουμε το ανθρώπινο γονιδίωμα, γιατί να μη χαρτογραφήσουμε και τις οδούς μέσω των οποίων ένας άνθρωπος μπορεί να μη χάσει τα προς το ζην;».