Παιδεία και ήθος

ΕΞΑΙΡΕΤΙΚΟ

Του ΣΑΡΑΝΤΟΥ ΚΑΡΓΑΚΟΥ

17 Οκτωβρίου 1987

Προβληματισμοί, Τόμος Α΄

Εκδόσεις Gutenberg

 Το ερέθισμα, για να γραφτεί το κείμενο αυτό είναι το ακόλουθο θέμα έκθεσης, που έβαλε εκλεκτός συνάδελφος στους μαθητές του: «Η παιδεία δεν πρέπει να είναι μόνο φορέας γνώσεων αλλά και προαγωγός ήθους. Το σχολείο πρέπει να καλλιεργεί το πνεύμα και την ψυχή, να είναι φορέας ιδεών και αξιών. Προέχει όμως μέσα στους στόχους το εθνικό συμφέρον πάνω από οποιεσδήποτε άλλες διαφορές».

Ένας από τους πιο οξυδερκείς κι επιτυχημένους συγγραφείς του καιρού μας, ο Ουμπέρτο Έκο, είπε κάποτε, αναφερόμενος στα παιδιά και στην παιδεία: «Η παιδεία βρίσκεται σε παρακμή, οι νέοι δεν θέλουν πια να μάθουν τίποτε, οι τυφλοί οδηγούν τους τυφλούς και τους γκρεμίζουν σε αβύσσους, τα πουλιά αφήνουν τις φωλιές πριν μάθουν να πετούν».

Θλιβερή διαπίστωση μιας θλιβερής κατάστασης, που έχει πάρει παγκόσμιες διαστάσεις και που συνθέτει το σοβαρότερο πρόβλημα -ίσως- του καιρού μας, την κρίση της παιδείας, που είναι μια κρίση αξιών. Η σύγχρονη παιδεία μπορεί να δίνει στους νέους κάποιες γνώσεις ως χρηστικά εφόδια, αλλά δεν τους δίνει το φως να βλέπουν μακριά και βαθιά, δεν τους δίνει την ικανότητα να πετούν. Ίσως μια ευχέρεια να περπατούν και πιο συχνά να έρπουν. Φυσικό επακόλουθο να οδηγούνται από τυφλούς στην άβυσσο.

Όμως η παιδεία δεν είναι μια απλή χρησιμοθηρική λειτουργία, ένα απλό επαγγελματικό εφόδιο. Είναι μια ευρύτερη κοινωνική λειτουργία, που πέρα από τις αναγκαίες γνώσεις, προωθεί τη γύμναση του στοχασμού και την αναγωγή της ψυχής σε υψηλές βαθμίδες, με στόχο να συντελέσει στην ηθικοπνευματική βελτίωση των νέων, ώστε να ενταχθούν ως ολοκληρωμένες προσωπικότητας στο κοινωνικό σώμα. Είναι λογικό ένα σύγχρονο σχολείο να είναι πραγματικά σύγχρονο. να λαβαίνει υπόψη τις σύγχρονες κοινωνικές ανάγκες, ώστε να μη λειτουργεί σε εξωπραγματική βάση. Αλλ΄ είναι αναγκαίο να διευκρινιστεί πως λέγοντας «ανάγκες», δεν πρέπει να περιοριζόμαστε μόνο στις υλικές. Αν ο προβληματισμός μας εντοπιστεί μόνο στην κάλυψη των υλικών αναγκών, μόνο στη μέριμνα να δημιουργήσουμε μια παιδεία «παραγωγική», δε θα μπορέσουμε να ξεφύγουμε από τ΄ αδιέξοδα.  

Πραγματικά παραγωγική παιδεία είναι αυτή που δημιουργεί άρτιους ανθρώπους κι όχι κάποια «στελέχη», εφοδιασμένα με κάποια στοιχεία τεχνικής δεξιότητας, που ένας άρτιος πνευματικά άνθρωπος μπορεί να κατακτήσει μέσα σ΄ ελάχιστο χρόνο, να τα θεωρήσει αναγκαία για τη ζωή του. Είναι θλιβερό, λοιπόν, να θυσιάζεται ο πνευματικός ρόλος του σχολείου στ΄ όνομα κάποιων οικονομικών, δήθεν, αναγκαιοτήτων.

Ασφαλώς και δεν μπορεί ένα σύγχρονο σχολείο, για να είναι σύγχρονο, ν΄ αδιαφορεί για τις νέες πνευματικές καταστάσεις, που σχετίζονται με το σύγχρονο επιστημονικό θαύμα. Είναι αναγκαίο να προσφέρει στα παιδιά την κατάλληλη πληροφόρηση, για να ενταχθούν σωστά και ομαλά στον διαρκώς εξελισσόμενο και μεταβαλλόμενο κόσμο μας. Σε μια εποχή, όπου διασταυρώνονται καθημερινά εκατοντάδες μηνύματα, επιστημονικοί όροι και η τεχνολογία κάνει τεράστια και γοργά βήματα, είναι απαραίτητη μια επαρκής ενημέρωση και εξοικείωση με τις νέες κατακτήσεις, για να μην πέσει ο μαθητής- δέκτης σε πνευματική αφασία και χαθεί μέσα στο στρόβιλο των ραγδαίων μοριακών εξελίξεων.

Το σχολείο οφείλει να καλλιεργεί την ευαισθησία, τη φαντασία και την υπεύθυνη κριτική σκέψη, ώστε να μπορεί ο αυριανός πολίτης ν΄ αντιτάξει τη λογική του στα άλογα μηνύματα του μαζοποιημένου κόσμου μας. Προσφέροντας τη δυνατότητα λογικής ανάλυσης με γνώσεις φέροντας τη δυνατότητα λογικής ανάλυσης με γνώσεις σαφείς και τεκμηριωμένες και καλλιεργώντας την παρατήρηση, τη φιλομάθεια και την πνευματική ανησυχία, το σχολείο γίνεται το θερμοκήπιο, όπου θ΄ αναπτυχθούν οι αυριανοί συνεχιστές του επιστημονικού θαύματος. Παράλληλα το σχολείο με το να καλλιεργεί με ουσιαστική μελέτη την ικανότητα πολύπλευρης αντιμετώπισης των πραγμάτων, μπορεί να «νικήσει» τον τύπο του μονοδιάστατου και κοντόφθαλμου τεχνοκράτη. Η άσκηση της κριτικής σκέψης και της πολύπλευρης παρατήρησης ενισχύει την αυτοπεποίθηση των νέων και προσφέρει στην κοινωνία νέα δυναμικά κύτταρα, ικανά να λειτουργήσουν μέσα σε δημοκρατικές διαδικασίες.

Αλλά για τη διαμόρφωση μιας ολοκληρωμένη προσωπικότητας, εξίσου απαραίτητη είναι και η καλλιέργεια της ψυχής. Η πνευματική δύναμη χωρίς την παρουσία ανθρώπινου ήθους γίνεται δύναμη ανεξέλεγκτη και καταστροφική. Η ανθρωπιά καθορίζει το δρόμο στη δύναμη, η ανθρωπιά πρέπει και να την κατευθύνει. Κι αυτό περισσότερο πρέπει να ισχύει σε μια εποχή, όπως η δική μας, όπου πολλοί επιστήμονες αρνούνται το ηθικό βάρος των γνώσεων ή των ανακαλύψεων τους, όπου η επιστήμη καταντά απλή ειδικευμένη τεχνική δεξιοτεχνία κι ο άνθρωπος γίνεται μέσο ή, στη χειρότερη περίπτωση, πειραματόζωο. Σ΄ αυτούς τους δύσκολους από ηθική άποψη καιρούς το σχολείο οφείλει, πέρα από τα αναγκαία γνωστικά εφόδια, να εμφυτεύσει στους μαθητές την έννοια της υπευθυνότητας, της αγάπης για το συνάνθρωπο και το δημοκρατικό ήθος.

Η αγάπη και η στοργή (λέξεις που σιγά-σιγά εξαφανίζονται από το λεξιλόγιό μας) είναι σε θέση να σπάσουν τα δεσμά της φοβερής μοναξιάς των τσιμεντουπόλεων. Σε μια εποχή, όπου καλλιεργούνται συστηματικά οι ανταγωνιστικές γνώσεις σ΄ όλα τα επίπεδα της ζωής στο σημείο του homo homini lupus (=ο άνθρωπος για τον άνθρωπο λύκος), το σχολείο πρέπει να καλλιεργήσει στα παιδιά το πνεύμα της άμιλλάς, δηλαδή τον ευγενή ανταγωνισμό που δεν αναιρεί τη συνεργασία, την ομαδικότητα μέσα ένα πνεύμα ισοτιμίας. Πρέπει κάποτε μέσω του σχολείου να καταρριφθεί η κοινωνική αρχή, που δεν είναι πλάσμα της φαντασίας του Όργουελ: «Όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι, αλλά μερικοί είναι… πιο ίσοι».

Σήμερα σ΄ όλο τον κόσμο, από τις υποανάπτυκτες ως τις αναπτυγμένες χώρες, ακούγονται φωνές διαμαρτυρίας για την πολύμορφη καταπάτηση των δικαιωμάτων του ανθρώπου γενικά, της γυναίκας, των έγχρωμων, του παιδιού ειδικά. Οι αρχές του καταστατικού χάρτη του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών για τα δικαιώματα του ανθρώπου είναι ανίκανες να βοηθήσουν, αν δεν ενσταλαχθούν μέσω του σχολείου στις παιδικές ψυχές. Δε θα λείψει η καταπίεση από τη ζωή μας, αν δε δημιουργηθεί ο πραγματικά ελεύθερος άνθρωπος που δε θ΄ ανέχεται την ανελευθερία όχι μόνο για τον εαυτό του μα και για τους άλλους. Δε θα έλθει ο νέος, καλύτερος κόσμος, αν το σχολείο δε διαμορφώσει τον νέο καλύτερο άνθρωπο. Κάθε παιδί είναι μια υπόσχεση. από το σχολείο εξαρτάται η εκπλήρωσή της.

Στη σύγχρονη καταναλωτική κοινωνία το πρότυπο της επιτυχίας ταυτίζεται με το «ιδεώδες» της αχαλίνωτης απόκτησης-συσσώρευσης αγαθών, που κάτω από τη μάστιγα της διαφήμισης έγινε πάθος. Το «είναι» ταυτίστηκε με το «έχειν» και τα πιο αξιοκρατικά κριτήρια αξιολόγησης αντικαταστάθηκαν από τα πιο χυδαιοϋλιστικά. Ο άνθρωπος καταναλώνεται, καταναλώνοντας. Ίσως κάποια ποιοτικά αιτήματα ίσως κάποιες άλλες αξίες-πέρα από τις οικονομικές επιδιώξεις – να θέσουν τέρμα στον κατήφορο αυτό, στον οποίο η ανθρώπινη αξία ισοπεδώνεται και λογαριάζεται σαν οικονομικό μέγεθος. Το σχολείο χρεώνεται με την ευθύνη να στρέψει την προσοχή των παιδιών σε κάποιες υψηλότερες βλέψεις. Να νιώθουν ότι η αξία της «Ερόικα» του Μπετόβεν, είναι κάτι παραπάνω από την τιμή του δίσκου ή ότι η αισθητική συγκίνηση, που εισπράττει κανείς από την παρακολούθηση ενός θεατρικού έργου, αξίζει περισσότερο από την τιμή του εισιτηρίου.

Παράλληλα με την αγάπη προς το συνάνθρωπο, τα σημεία των καιρών επιβάλλουν και την καλλιέργεια ενός υγιούς εθνικού φρονήματος. Όχι την προώθηση του σοβινισμού, του έξαλλου και κοντόφθαλμου υπερπατριωτισμού. Λέγοντας εθνικό φρόνημα, εννοούμε την αγάπη και το σεβασμό προς ολόκληρη την εθνότητα, την περιφρούρηση της εθνικής μας αυτοτέλειας, την πίστη στις εθνικές παραδόσεις, το σεβασμό στα μνημεία και στις αξίες του παρελθόντος. Όλα αυτά θα λειτουργήσουν σαν αντισώματα, σαν αντίδοτα στην εισβολή του ιού του μηδενισμού, του «τιποτισμού», που παραλύει το ανοσοποιητικό σύστημα του εθνικού οργανισμού. Στη συνείδηση των νέων παιδιών η λέξη πατρίδα δεν πρέπει να λειτουργεί ως ένας απλός τόπος διαμονής. Η πατρίδα δεν είναι διαμέρισμα, ούτε ξενοδοχείο. Πολλά έθνη, που ανήκουν στα αναπτυσσόμενα, χάνουν το πρόσωπό τους, καθώς σπαράζονται από δύο εσωτερικές δυνάμεις: την ξενομανία και ξενοφοβία. Το πρώτο σημαίνει άκριτη υιοθέτηση ξένων προτύπων, το δεύτερο αδυναμία ανανέωσης. Μόνο ο υπεύθυνος, δυναμικός και ευσυνείδητος πατριωτισμός εξασφαλίζει τη δημιουργική πορεία του λαού στις κακοτοπιές, που επιφυλάσσει το ιστορικό γίγνεσθαι.

Αλλά και οι εξωτερικοί κίνδυνοι, οι πόλεμοι απειλούν τα έθνη. Η πολιτική του ιμπεριαλισμού, δηλαδή η πολιτική της κυριαρχίας είτε μέσω της διπλωματίας, είτε μέσω της οικονομίας, είτε μέσω της πολεμικής αναμέτρησης, είτε μέσω κάποιων πολιτιστικών προτύπων, πήρε στον αιώνα μας διαστάσεις πρωτοφανείς, με τη διαφορά ότι στα τελευταία μεταπολεμικά χρόνια οι προθέσεις δεν είναι πάντοτε εμφανείς. Οι μικροί λαοί στη δύναμη της ξένης επιβουλής έχουν πάντα ν΄ αντιτάξουν την εθνική τους ομοψυχία, που σφυρηλατείται μέσα στα πλαίσια μιας πραγματικά εθνικής παιδείας. Η δύναμη της άμυνας πηγάζει από τη θέληση για άμυνα. Όταν το σχολείο καλλιεργεί στους νέους υψηλό φρόνιμα και ενδυναμώνει την πίστη τους στις εθνικές παραδόσεις – χωρίς πατριδοκαπηλικές ιστορίες – , τότε δεν παρέρχονται περιθώρια για ξενικές απειλές ή διεισδύσεις.

Στον αιώνα μας εκμηδενίστηκε ο χώρος και ο χρόνος, οι άνθρωποι ήρθαν σε στενή επαφή και τείνουμε προς τη δημιουργία ενός παγκόσμιου πολιτισμού, μιας παγκόσμιας «ορχήστρας», όπου κάθε έθνος θα προσφέρει τους «ήχους» του. Χρέος, λοιπόν, κάθε έθνους προς τον εαυτό του αλλά και τη παγκόσμια κοινότητα είναι να διατηρεί, μέσω της παιδείας, την εθνική του ομοψυχία και να ενισχύει τη δική του «φωνή», έτσι που οι προτάσεις του πάνω στο διεθνή ζητήματα να γίνονται σεβαστές και αποδεκτές.

Για την επίτευξη όλων των παραπάνω απαραίτητες είναι κάποιες προϋποθέσεις. 

Το σχολείο δε θα πρέπει να καλλιεργεί τη ρηχή αποστήθιση αλλά την κριτική διείσδυση των διδασκομένων. 

Η διδασκόμενη ύλη δε θα πρέπει να είναι αποσπασματική, αναχρονιστική, ούτε κάποια ξερή πληροφορία. πρέπει να είναι υλικό που θα διεγείρει το στοχασμό, την αυτενέργεια και θα προωθεί τη φιλομάθεια. 

Κι ο εκπαιδευτικός πάλι πρέπει να πάψει να είναι ένας απλός μεταδότης γνώσεων. Το να είναι κανείς παιδαγωγός είναι ένας σύνθετος κοινωνικός ρόλος, που κύρια αποστολή του είναι η προαγωγή του ανθρώπινου παράγοντα. Αυτό θ΄ ανεβάσει τις σχέσεις διδασκόντων και διδασκομένων σ΄ ένα υψηλότερο επίπεδο, στο επίπεδο του αμοιβαίου σεβασμού. 

«Πηγή σεβασμού», έλεγε ο Αϊστάιν, «πρέπει να είναι οι διανοητικές και ανθρωπιστικές δυνατότητας του διδάσκοντος». Με το φόβο, το άγχος της βαθμοθηρίας, τον πειθαναγκασμό και το χρησιμοθηρικό πνεύμα δε διαμορφώνονται πολιτικές με ελεύθερο φρόνημα. Ο φόβος και ο καταναγκασμός φέρνουν την άρνηση σε όλα τα επίπεδα, σε κάθε μορφή πολιτιστικής έκφρασης.

Τώρα που τα νέφη σκιάζουν τις προοπτικές της ανθρωπότητας, οι άνθρωποι πρέπει να σκύψουν πάνω στην παιδεία και τα παιδιά τους. Κάθε νέος, που παίρνει μια σωστή μόρφωση, είναι η υπόσχεση για ένα καλύτερο μέλλον.