ΤΟΥΡΚΙΑ: Εχει τη δική της αργή μεταπολίτευση

Του Ιωαννη Ν. Γρηγοριαδη

Επίκουρου καθηγητή του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου Μπίλκεντ και επιστημονικού συνεργάτη του ΕΛΙΑΜΕΠ.

Δέκα περίπου χρόνια μετά την άνοδο του Κόμματος Δικαιοσύνης και Αναπτύξεως (Adalet ve Kalknma Partisi-ΑΚΡ) στην εξουσία, η μακρόσυρτη διαδικασία της τουρκικής μεταπολιτεύσεως φαίνεται να εισέρχεται στο τελευταίο της στάδιο. Διαδοχικά κύματα συλλήψεων εναντίον αποστράτων και εν ενεργεία αξιωματικών έφεραν στην επικαιρότητα σχέδια πολιτικών παρεμβάσεων και ανατροπής της δημοκρατικής ομαλότητος, τα οποία είχαν μείνει εκτός δικαστικής διερευνήσεως. Η σύλληψη του τέως αρχηγού του τουρκικού γενικού επιτελείου Ιλκέρ Μπασμπούγ για την υπόθεση «Διαδικτυακό Υπόμνημα» (Ιnternet Andc), που αφορούσε διεξαγωγή αντικυβερνητικής προπαγάνδας μέσω ιστοσελίδων, συνοδεύθηκε από τη σύλληψη ενός ακόμη στρατιωτικού. Ο απόστρατος στρατηγός Τσεβίκ Μπιρ θεωρείται ο αρχιτέκτων του «μεταμοντέρνου πραξικοπήματος» της 28ης Φεβρουαρίου 1997 που οδήγησε στην πτώση της κυβερνήσεως Ερμπακάν. Συμβολικό αποκορύφωμα της δικαστικής ομοβροντίας εναντίον της στρατιωτικής ελίτ της Τουρκίας υπήρξε η έναρξη της δίκης εναντίον των υπερηλίκων ηγετών του στρατιωτικού πραξικοπήματος της 12ης Σεπτεμβρίου 1980, Κενάν Εβρέν και Ταχσίν Σαχίνκαγια. Αυτή κατέστη δυνατή μετά την αναθεώρηση του Συντάγματος τον Σεπτέμβριο του 2010. Ενδιαφέρουσα εξαίρεση παραμένει ο τέως αρχηγός του γενικού επιτελείου Γιασάρ Μπουγιούκανιτ, παρά την εμπλοκή του στη διαδικασία εκλογής Προέδρου Δημοκρατίας την άνοιξη του 2007, η οποία και οδήγησε στις πρόωρες εκλογές του Ιουνίου 2007.

Η βαθμιαία αποστρατιωτικοποίηση της τουρκικής πολιτικής ζωής ακολούθησε δρόμο πολύ διαφορετικό από τον αντίστοιχο ελληνικό. Η έκβαση της κυπριακής κρίσεως το καλοκαίρι του 1974 υπήρξε καθοριστική προς τούτο. 

Στην Ελλάδα, η οικτρή αποτυχία του πραξικοπήματος εναντίον της κυβερνήσεως της Κυπριακής Δημοκρατίας και η αδυναμία αποτροπής της τουρκικής εισβολής οδήγησε όχι μόνο στο τέλος της χούντας, αλλά και στην απονομιμοποίηση της παρεμβάσεως του στρατού στα πολιτικά πράγματα. 

Στην Τουρκία, αντιθέτως, η επιτυχής έκβαση του πολέμου του 1974 ανύψωσε το κύρος του στρατού και συνέβαλε στη νομιμοποίηση των κατά το δοκούν πολιτικών του παρεμβάσεων. Το πραξικόπημα του 1980 και το Σύνταγμα του 1982 αποτέλεσαν τους κύριους μοχλούς για τη θεσμοποίηση της επιτροπείας των στρατιωτικών επί της εκλεγμένης πολιτικής ηγεσίας. 

Αυτή άρχισε να αμφισβητείται με τις ραγδαίες οικονομικές και κοινωνικές αλλαγές που σημειώθηκαν στην Τουρκία, στο τέλος του προηγουμένου αιώνος. Ο στρατός εξακολούθησε να παρεμβαίνει στα πολιτικά πράγματα, ωστόσο η αποτελεσματικότητα των κινήσεων αυτών έβαινε μειούμενη. Η άνοδος του ΑΚΡ στην εξουσία το 2002 σήμανε την αρχή του τέλους της κυριαρχικής θέσεως του στρατού στα πολιτικά πράγματα της χώρας. Αυτό έγινε σαφές τόσο με την υπόθεση «Εργκένεκον», την πρώτη μετά το 1980 δικαστική διερεύνηση ποινικών ευθυνών στρατιωτικών για προπαρασκευή πραξικοπήματος, όσο και με την επιβίωση του ΑΚΡ στη δίκη για τη δικαστική του απαγόρευση το 2008. Τα διαδοχικά κύματα συλλήψεων στρατιωτικών και η προσαγωγή των αρχιπραξικοπηματιών σε δίκη επιβεβαιώνουν την τελική επικράτηση της πολιτικής εξουσίας.

Η εξάλειψη, ωστόσο, της πολιτικής επιρροής του στρατού αποτελεί αναγκαία αλλά όχι και ικανή συνθήκη για την εμπέδωση του δημοκρατικού πολιτεύματος στην Τουρκία.  

Σε μια χώρα με σχετικώς ασθενή κοινωνία πολιτών, πολιτικά κόμματα στερούμενα θεσμικού και ιδεολογικού βάθους, δικαστική εξουσία και ΜΜΕ χωρίς παράδοση λειτουργικής ανεξαρτησίας, ο στρατός λειτούργησε από το 2002 ως ένα εξωθεσμικό, αντισυνταγματικό αντιστάθμισμα στην υπερσυγκέντρωση εξουσίας από την κυβέρνηση του ΑΚΡ και ως «δικλίδα ασφαλείας» για την κοσμική αστική τάξη. Η έκλειψη του εξωθεσμικού πολιτικού ρόλου του στρατού, αν και καλοδεχούμενη και αυτονόητη προϋπόθεση του εκδημοκρατισμού, μπορεί να μην οδηγήσει σε περισσότερη δημοκρατία, αν τροφοδοτήσει τον κυβερνητικό αυταρχισμό. Γι’ αυτό και η συζήτηση για τη συνταγματική μεταρρύθμιση και την ενίσχυση των θεσμικών αντίβαρων του τουρκικού πολιτεύματος αποκτά ακόμη μεγαλύτερη σημασία. Η επιτυχής έκβασή της θα σημάνει και το τέλος της αργόσυρτης τουρκικής μεταπολιτεύσεως.