Οι επτά ρίζες της βίας

Του ΚΩΣΤΑ ΓΕΩΡΓΟΥΣΟΠΟΥΛΟΥ

Οργανώνουν και οργώνουν τη σάρκα, το πνεύμα και την ψυχή των ανθρώπων. Είναι οι επτά ρίζες της βίας κατά τον Γκάντι

Παρ΄ όλο που θα έπρεπε να είναι και αυτονόητες αλλά και θεμελιώδεις αρχές της παιδείας και κάθε φορά διαπιστώνουμε την παρουσία τους πάντα καταστροφική στη ζωή των κοινωνιών, τις ξεχνάμε ή, το χειρότερο, ιδρύουμε θεσμούς και οι επτά αυτές ρίζες της βίας οργανώνουν και οργώνουν τη σάρκα, το πνεύμα και την ψυχή των ανθρώπων. Είναι οι επτά ρίζες της βίας όπως τις ταξινόμησε, με πείρα μακράς πολιτικής και ηθικής ζωής ο Μαχάτμα Γκάντι και εν τέλει, έπεσε θύμα μιας από αυτές. Θα μου επιτρέψετε, χρόνοι που είναι, να τις αναφέρω και να τολμήσω να τις αναλύσω, πιθανώς δασκαλίστικα:

1 Λατρεία χωρίς θυσία. O άνθρωπος από τη φύση του ωθείται προς έναν λατρευτικό στόχο. Και δεν αναφέρομαι μονάχα στις θρησκείες, αλλά κάθε τι που εγγυάται ή προσδοκάται πως είτε με την προσευχή είτε με την αφοσίωση θα μας αποκαλύψει μια πτυχή του αγνώστου, μια καταφυγή, μια απελευθέρωση από τη δουλεία, τη δειλία, τον τρόμο του θανάτου, τη μοναξιά. Θεός ή φύση, έρωτας ή επιστήμη, ομάδα ή άτομο μπορούν για κάποιον να γίνουν εστία, βωμός, καταφύγιο, όαση, γέφυρα μεταβίβασης, λιμάνι σωτηρίας. Αλλά κάθε τι που αναδεικνύεται σε λατρευτικό ιδανικό, ιδέα, σώμα, ψυχή, κάθε τι που αναζητείται ως σανίδα σωτηρίας και σωσίβιο για να μη γίνει αυθεντία, τυραννία, απειλή, τρομοκράτης αισθημάτων και αξιωματούχος αρχών, απαιτεί εκ των πραγμάτων ταπείνωση, προσφορά, αυταπάρνηση, παραίτηση από εγωισμούς. Σε αντίθετη περίπτωση το λατρευτικό αντικείμενο, η μάζα ή το πρόσωπο γίνεται ταμπού, ξόανο, Μολώχ ή αντικείμενο συναλλαγής, εκβιασμών και αισθηματικής δωροδοκίας. Ο Θεός, η φύση, ο έρωτας χωρίς θυσία και ταπείνωση είτε σιωπά, είτε αποδρά, είτε σκοτώνει ή σκοτώνεται.

2 Πλούτος χωρίς εργασία. Χωρίς να ανάγεται η εργασία σε αυτοσκοπό, όπως έγινε η μοναδική αρετή σωτηρίας στον καπιταλισμό και στον προτεσταντισμό, σφυρηλατεί την κοινωνικότητα, το καθήκον και το δικαίωμα να υπάρχεις και να δικαιώνεσαι ως πολίτης και να αποδέχεσαι τη συνθήκη του συμβιώνειν. Ο διαχειριστής ενός πλούτου που δεν κατέκτησε με τον προσωπικό του μόχθο ή και αν τον κληρονόμησε, δεν τον αναγνωρίζει και δεν τον σέβεται ως προϊόν εργασίας και ανθρώπινης δημιουργικότητας, καταντά αυταρχικός, αλαζόνας, κτητικός, υψώνει τείχη αυθαίρετης ιδιοκτησίας, ταπεινώνει και εξευτελίζει τον φτωχό και ως εκ τούτου τον προκαλεί να απαντήσει με τη βία της διαμαρτυρίας στη βία της κατοχής και της αποκλειστικής χρήσης του πλούτου ως οργάνου εξουσίας και ισχύος.

Όποιος δεν μόχθησε δεν πονάει ούτε αντιλαμβάνεται τον μόχθο του άλλου και τα προϊόντα του μόχθου του. Ο περιφρονητής της εργασίας ασκεί βία και παράγει αντι-βία.

3 Απόλαυση χωρίς συνείδηση. Και το ζώο διψά, πεινά, αναζητά τον ερωτικό του σύντροφο, αγαλλιά χωρίς δεσμά και γκέμια, χωρίς λουρί και ζυγό να καλπάζει, να πετά, να απολαμβάνει και να χαίρεται το φυσικό του περιβάλλον. Αλλά δεν το ξέρει. Μόνο ο άνθρωπος ξέρει, έχει συνείδηση και ως εκ τούτου κάνει επιλογή της ποιότητας και της ποσότητας μιας απόλαυσης. Το να συμπεριφέρεται σαν το ασυνείδητο ζώο διεκδικώντας βίαια την τροφή του, το σεξ, τα αντικείμενα του πόθου και των ορέξεών του, είναι σαν να απορρίπτει αυτό το μέγα και συνάμα δύσχρηστο προνόμιο με το οποίο τον προίκισε η φύση ή ο Θεός (διαλέγετε και παίρνετε), τη λογική, τη συνείδηση.

Η ποιότητα των απολαύσεων αλλάζει μέσα στον χρόνο, οι συνθήκες, τα ήθη, οι αξίες, οι σκοποί αλλάζουν και άξονα και φορά και βάθος. Αλλά ανάμεσα στα αξιώματα «ό,τι μ΄ ευχαριστεί είναι καλό» των ηδονιστών και των επικούρειων και «ό,τι μ΄ ευχαριστεί είναι αμαρτία» κάθε ασκητικής, υπάρχει μια κλίμακα συνειδητών και λελογισμένων επιλογών που καθιστούν την απόλαυση, όποιας φύσεως (πνευματική, υλιστική, συναισθηματική, αισθητική) εμπειρία ζωής και κατάφαση ζωής. Η άκριτη άγρα ηδονής, απόλαυσης, ικανοποίησης συνεπάγεται βία, λαγνεία, ακόρεστη επιθυμία και ακροβασία στις παρυφές της αυτοκαταστροφής που είναι η πλέον ηλίθια απόλαυση της βίας.

4 Επιστήμη χωρίς ανθρωπιά. Αυτή δα τη διαπίστωση τη βιώνει η ανθρωπότητα από την εποχή που τη διατύπωσε και η σωκρατική- πλατωνική φιλοσοφία: «Επιστήμη χωριζομένη αρετής πανουργία φαίνεται» και είναι.

Αυτή τη βία τη βιώνουμε καθημερινά, αφού και οι επιστημονικές θεωρίες, συχνά, αποδεικνύεται ότι αγνοούν τον άνθρωπο, έστω κι αν ισχυρίζονται πως ευεργετούν την ανθρωπότητα (μια έννοια εν τέλει αφηρημένη). Τώρα που μας ταλανίζει μια παγκόσμια οικονομική κρίση, προϊόν συγκεκριμένων οικονομικών στρατηγικών και εφαρμογή επιστημονικών μεθόδων, διαπιστώνουμε στο πετσί μας, καθένας άνθρωπος ξεχωριστά, τη βία που ασκεί στο σώμα μας, στο πνεύμα μας, στη συνείδησή μας και στην ίδια μας τη ζωή, ένα σύστημα επιστημονικών αξιωμάτων που η αλαζονεία διακήρυξε πως είναι γενικής ισχύος και παγκοσμίου χρήσεως. Τους ίδιους κινδύνους απάνθρωπης επέμβασης στην ιστορία και στη φύση κρύβουν κάποιες βιολογικές, γενετικές, πυρηνικές θεωρίες, πρακτικές και εφαρμογές, που εν ονόματι της ασφάλειας, της υγείας, της εκπαίδευσης, του δημογραφικού προβλήματος, της ευγονίας και του γήρατος, αγνοώντας τον άνθρωπο αυτόν εδώ, ευαγγελίζονται πολιτικές, κοινωνικές, καλλιτεχνικές ουτοπίες, βιάζοντας την ανθρώπινη περιπέτεια των ιδεών και των αξιών και ωθώντας τον ανέτοιμο άνθρωπο σε βίαιη εξέγερση.

5 Συναλλαγή χωρίς ηθική. Ο άνθρωπος εισήλθε στην Ιστορία όταν πραγματοποίησε την πρώτη του συναλλαγή. Από την πρωτόγονη αγορά έως τις μέρες μας δημιούργησε ένα έξοχο και συχνά ορθολογιστικό πλέγμα συναλλακτικών ηθών. Η φερεγγυότητα, η πίστη και η αξιοπιστία των συναλλασσομένων στηρίχτηκαν πάντα σε εδραίες και δοκιμασμένες αξίες που είχαν να κάνουν με την τιμή, την ειλικρίνεια, τη σοβαρότητα που έχουν επενδυθεί στο προϊόν της συναλλαγής. Και δεν είναι μόνο τα υλικά αγαθά που έπρεπε να διαθέτουν αυτές τις προδιαγραφές. Τα πνευματικά αλλά και τα αισθητικά προϊόντα και γιατί όχι τα ψυχικά και συναισθηματικά αγαθά που προσφέρονται στον άλλον με ελπίδα αμοιβαιότητας, προκαλούν βίαιη αντίδραση αν υποκρύπτουν απάτη, υποκρισία, παραπλάνηση, νοθεία, υποκλοπή, προδοσία. Ο προδομένος άνθρωπος, όπως και ο εξαπατημένος πελάτης, εραστής, συνεργάτης, λαός, φυλή κ.λπ. αισθάνεται ως βιασμό κάθε παραβίαση των συναλλακτικών ηθών και όχι σπάνια, θα έλεγα απλώς ποικιλοτρόπως, αντιδρά με βία.

6 Γνώση χωρίς χαρακτήρα. Και όταν λέμε χαρακτήρα δεν εννοούμε μόνο τις καταβολές ενός ανθρώπου, ό,τι η κληρονομικότητα τον εφοδιάζει αλλά ό,τι το αξίωμα ότι ο άνθρωπος είναι μορφώσιμο ζώο, δηλαδή επιδέχεται εκπαίδευση, άρα και δυνητική αναδόμηση, διόρθωση ή βελτίωση και εμπλουτισμό των φυσικών του ροπών, ό,τι λοιπόν ως σύνθεση πολλών παραγόντων προκύπτει αποτελώντας την προσωπικότητα, την ιδιοσυστασία κάθε ατόμου. Η γνώση είναι διάχυτη, διαχειρίσιμη, ερμηνευτέα, διαδοτέα και κοινόχρηστη. Είναι ως εκ τούτου «δυνάμει». Η ανάφλεξη δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί χωρίς πάτημα του συμπλέκτη. Άρα η κίνηση και η γονιμότητα της γνώσης, η ωφέλειά της, θέλει ικανό οδηγό, ασκημένο, προσεκτικό, ευέλικτο και πειθαρχημένο. Στον χαρακτήρα ενός χρήστη της γνώσης έγκειται αν ένα βότανο ή μια ουσία θα γίνει φάρμακο ή φαρμάκι. Η επιπολαιότητα, η αλαζονεία, ο εγωτικός χαρακτήρας, το θράσος, η άγνοια των ορίων μιας πράξης ή μιας χρήσης του γνωστικού υλικού ή εργαλείου και τη γνώση την καθιστά τυραννική, όργανο βιασμού, αλλά και τον χρήστη μιας τέτοιας γνώσης βιαστή συνειδήσεως, νόμων, αξιών και σκοπών.

7 Πολιτική χωρίς αρχές. Αυτονόητο; Αμ δε! Όλοι επικαλούνται βέβαια κάποιες αρχές και πολιτικές- κομματικές και ιδεολογικές, αλλά και ατομικές που τάχα καθορίζουν τον βίο τους και την πολιτική τους συμπεριφορά. Και δεν αμφιβάλλω, εγώ τουλάχιστον προσωπικά, πως και έχουν και θέλουν να τις ακολουθούν.

Αλλά δεν μπορούν. Το όλο σύστημα, και τούτο και το άλλο που κατέρρευσε, και όσα τυραννικά επικαλέστηκαν τάχα μου τη διαφθορά και την έκπτωση αξιών για να επέμβουν βιαίως, ενέχουν τη βία, την καταστολή, την ίντριγκα, τη διαπλοκή, τις υπόγειες και ανοίκειες συναλλαγές στο γενετικό τους μόρφωμα. Καμία από τις αξίες που επικαλείται ο Περικλής στον «Επιτάφιο» δεν εφαρμόστηκε. Αν είχαν εφαρμοστεί δεν θα εκφωνούσε έναν επικήδειο που καταγράφει ο Θουκυδίδης όταν η Αθηναϊκή Δημοκρατία έχει καταρρεύσει έτσι ώστε ο «Επιτάφιος» να ηχεί, όπως σωστά το διατύπωσε ο Ι. Κακριδής ως Επικήδειος της Δημοκρατίας.

Απόδειξη; Ολόκληρο το έργο του Αριστοφάνη: ένα σατιρικό ρέκβιεμ για τον βιασμό των δημοκρατικών αρχών στη δικαιοσύνη, την εκπαίδευση, την πολιτική, την ηθική, την αισθητική και την οικονομία.