«Είναι οι ιδιοφυΐες που φτιάχνουν νέες κοινωνικές πραγματικότητες ή η κοινωνική πραγματικότητα κατασκευάζει τις ιδιοφυΐες;». Tου Πασχου Μανδραβελη
Ενα από τα μεγάλα μυστήρια στην ιστορία της ανθρώπινης σκέψης είναι η δημιουργία και η εξέλιξη των ιδιοφυών ανθρώπων. Τα ερωτήματα είναι πολλά. Για παράδειγμα: «Ο Μότσαρτ γεννήθηκε ή έγινε μεγάλο μουσικό ταλέντο;», «Αν ο Πικάσο γεννιόταν στην Αφρική, θα γινόταν Πικάσο ή θα πέθαινε άσημος;», «Ο Αϊνστάιν, αν ζούσε 100 χρόνια πριν ή μετά το 1905 (όταν διατύπωσε την Ειδική Θεωρία της Σχετικότητας), θα άλλαζε την ιστορία της Φυσικής ή η σχετικότητα ήταν μια ιδέα η εποχή της οποίας είχε έρθει και θα διατυπωνόταν από κάποιον άλλο;».
Στα αναπάντητα αυτά ερωτήματα, μια σειρά στοχαστών προσθέτει νέα. Το σημαντικότερο: «Είναι οι ιδιοφυΐες που φτιάχνουν νέες κοινωνικές πραγματικότητες ή η κοινωνική πραγματικότητα κατασκευάζει τις ιδιοφυΐες;». Κάποιοι άλλοι γίνονται εξαιρετικά κυνικοί και συνωμοσιολογούν. Ισχυρίζονται ότι η μεγάλη φήμη αναπτύσσεται ανεξάρτητα από το ταλέντο. Η αναγνώριση, ακόμη και στον αυστηρό χώρο της επιστήμης, προϋποθέτει τύχη ή πλούτο. Οι ανώτατες θέσεις στο ιερατείο της σκέψης καταλαμβάνονται συνήθως μέσω της συκοφαντίας των αντιπάλων ή της εκμετάλλευσης βοηθών επιστημόνων. Και οι προτιμήσεις αλλάζουν κατά τη διάρκεια του χρόνου: η εποχή που αναδεικνύει την ιδιοφυΐα ενός μπορεί να είναι εποχή της αποτυχίας κάποιου άλλου ο οποίος είναι εξίσου ιδιοφυής. Η ιδιοφυΐα, λένε, δεν είναι τίποτε περισσότερο από προϊόν καλού μάρκετινγκ.
Υπάρχει όμως κάτι περισσότερο από τη μικροπολιτική, τα απρόβλεπτα γεγονότα, τη δύναμη και την επιρροή; Αξίζουν οι καλλιτέχνες την αιώνια αναγνώριση; Πολλοί είναι πλέον εκείνοι που απαντούν αρνητικά. Η καθηγήτρια Τία Ντενόρα, στο βιβλίο της «Ο Μπετόβεν και η κατασκευή της ιδιοφυΐας» ισχυρίζεται ότι τα μεγάλα πνεύματα δεν είναι παρά τυπικοί εκπρόσωποι της «ιμπεριαλιστικής διανόησης». Γίνονται «μεγάλοι» επειδή είναι θεράποντες των κυρίαρχων δυτικών δογμάτων. Η Κριστίν Μπάτερσμπι βρίσκεται επίσης στο ίδιο μήκος κύματος του μεταμοντερνισμού: στο βιβλίο της «Φύλο και ιδιοφυΐα» θέλει πατριαρχικά χαρακτηριστικά στον ορισμό της ιδιοφυΐας, μόνο και μόνο επειδή οι κοινωνίες μας είναι πατριαρχικές. Αν και το τελευταίο μοιάζει αληθινό –οι γυναίκες βρίσκονταν εκτός σχολείων κι εκτός εργαστηρίων επί πολλούς αιώνες και σίγουρα την εποχή των μεγάλων επιστημονικών επαναστάσεων– οι ιδιοφυείς, όμως, δεν ήταν μόνο άνδρες. Σκέφτονταν κιόλας...
Στην εποχή του «fast celebrity» και της ταχύτερης αποκαθήλωσής του, έχει γίνει κάτι σαν μόδα η επίθεση σε όσους θεωρήθηκαν ιδιοφυείς. Ο φιλόσοφος Πίτερ Κίβι εξετάζει αυτήν την πρακτική η οποία είναι αποδοτική: βιβλία που αποδομούν τους ιδιοφυείς πουλάνε. Πολλοί πιθανώς να βγάζουν το άχτι τους για όσα τράβηξαν από αυτούς στα μαθητικά τους χρόνια.
Στο πρόσφατο βιβλίο του «Ο δαιμονικός και ο δαιμονισμένος: Χέντελ, Μότσαρτ, Μπετόβεν και η ιδέα της μουσικής ιδιοφυΐας» επισημαίνει κατ’ αρχήν ότι υπήρξαν έργα όπως του Σαίξπηρ ή του Μπετόβεν που αναγνωρίστηκαν σε διαφορετικές εποχές και από διαφορετικούς πολιτισμούς. Αυτό δείχνει ότι δεν είναι απλώς προϊόντα του δυτικού πολιτιστικού ιμπεριαλισμού. Υπάρχει ένα διαπολιτισμικό και αντικειμενικό στοιχείο της μεγαλοφυΐας.
Η έννοια όμως της ιδιοφυΐας, σημειώνει ο Κίβι, πρέπει να εξεταστεί κατά περίπτωση. Ο Μότσαρτ θεωρήθηκε μεγαλοφυής στην εποχή του, αλλά και μετά. Αντίθετα, η προσφορά του Μπαχ αναγνωρίστηκε πλήρως μόνο όταν άλλαξαν οι κοινώς αποδεκτές ιδέες για τη μουσική. Από την άλλη, κάθε έργο αντανακλά τις ρίζες του: η μουσική του Ντεμπισί δεν θα προέκυπτε ποτέ από τον κοινωνικό περίγυρο του Χάιντν.
Ο μύθος του Πλάτωνα και του Λογγίνου
Δύο μύθοι κυριαρχούν για την ιδιοφυΐα στον δυτικό πολιτισμό ισχυρίζεται ο Κίβι. Ο πρώτος ξεκινάει από τον Πλάτωνα και θεωρεί ότι η ιδιοφυΐα είναι προϊόν Θείας Χάριτος. Ο δεύτερος, ο οποίος αποδίδεται στον Λογγίνο (αρχαίος φιλόσοφος που έχει την πραγματεία περί συγγραφής με τον τίτλο «Περί ύψους»), θεωρεί ότι η ιδιοφυΐα είναι δημιουργός και όχι αποδέκτης της έμπνευσης. Υπάρχουν δύο μοντέλα ιδιοφυΐας: ο «δαιμονικός» (Λογγίνος) και ο «δαιμονισμένος» (Πλάτων).
Ενα από τα μεγάλα μυστήρια στην ιστορία της ανθρώπινης σκέψης είναι η δημιουργία και η εξέλιξη των ιδιοφυών ανθρώπων. Τα ερωτήματα είναι πολλά. Για παράδειγμα: «Ο Μότσαρτ γεννήθηκε ή έγινε μεγάλο μουσικό ταλέντο;», «Αν ο Πικάσο γεννιόταν στην Αφρική, θα γινόταν Πικάσο ή θα πέθαινε άσημος;», «Ο Αϊνστάιν, αν ζούσε 100 χρόνια πριν ή μετά το 1905 (όταν διατύπωσε την Ειδική Θεωρία της Σχετικότητας), θα άλλαζε την ιστορία της Φυσικής ή η σχετικότητα ήταν μια ιδέα η εποχή της οποίας είχε έρθει και θα διατυπωνόταν από κάποιον άλλο;».
Στα αναπάντητα αυτά ερωτήματα, μια σειρά στοχαστών προσθέτει νέα. Το σημαντικότερο: «Είναι οι ιδιοφυΐες που φτιάχνουν νέες κοινωνικές πραγματικότητες ή η κοινωνική πραγματικότητα κατασκευάζει τις ιδιοφυΐες;». Κάποιοι άλλοι γίνονται εξαιρετικά κυνικοί και συνωμοσιολογούν. Ισχυρίζονται ότι η μεγάλη φήμη αναπτύσσεται ανεξάρτητα από το ταλέντο. Η αναγνώριση, ακόμη και στον αυστηρό χώρο της επιστήμης, προϋποθέτει τύχη ή πλούτο. Οι ανώτατες θέσεις στο ιερατείο της σκέψης καταλαμβάνονται συνήθως μέσω της συκοφαντίας των αντιπάλων ή της εκμετάλλευσης βοηθών επιστημόνων. Και οι προτιμήσεις αλλάζουν κατά τη διάρκεια του χρόνου: η εποχή που αναδεικνύει την ιδιοφυΐα ενός μπορεί να είναι εποχή της αποτυχίας κάποιου άλλου ο οποίος είναι εξίσου ιδιοφυής. Η ιδιοφυΐα, λένε, δεν είναι τίποτε περισσότερο από προϊόν καλού μάρκετινγκ.
Υπάρχει όμως κάτι περισσότερο από τη μικροπολιτική, τα απρόβλεπτα γεγονότα, τη δύναμη και την επιρροή; Αξίζουν οι καλλιτέχνες την αιώνια αναγνώριση; Πολλοί είναι πλέον εκείνοι που απαντούν αρνητικά. Η καθηγήτρια Τία Ντενόρα, στο βιβλίο της «Ο Μπετόβεν και η κατασκευή της ιδιοφυΐας» ισχυρίζεται ότι τα μεγάλα πνεύματα δεν είναι παρά τυπικοί εκπρόσωποι της «ιμπεριαλιστικής διανόησης». Γίνονται «μεγάλοι» επειδή είναι θεράποντες των κυρίαρχων δυτικών δογμάτων. Η Κριστίν Μπάτερσμπι βρίσκεται επίσης στο ίδιο μήκος κύματος του μεταμοντερνισμού: στο βιβλίο της «Φύλο και ιδιοφυΐα» θέλει πατριαρχικά χαρακτηριστικά στον ορισμό της ιδιοφυΐας, μόνο και μόνο επειδή οι κοινωνίες μας είναι πατριαρχικές. Αν και το τελευταίο μοιάζει αληθινό –οι γυναίκες βρίσκονταν εκτός σχολείων κι εκτός εργαστηρίων επί πολλούς αιώνες και σίγουρα την εποχή των μεγάλων επιστημονικών επαναστάσεων– οι ιδιοφυείς, όμως, δεν ήταν μόνο άνδρες. Σκέφτονταν κιόλας...
Στην εποχή του «fast celebrity» και της ταχύτερης αποκαθήλωσής του, έχει γίνει κάτι σαν μόδα η επίθεση σε όσους θεωρήθηκαν ιδιοφυείς. Ο φιλόσοφος Πίτερ Κίβι εξετάζει αυτήν την πρακτική η οποία είναι αποδοτική: βιβλία που αποδομούν τους ιδιοφυείς πουλάνε. Πολλοί πιθανώς να βγάζουν το άχτι τους για όσα τράβηξαν από αυτούς στα μαθητικά τους χρόνια.
Στο πρόσφατο βιβλίο του «Ο δαιμονικός και ο δαιμονισμένος: Χέντελ, Μότσαρτ, Μπετόβεν και η ιδέα της μουσικής ιδιοφυΐας» επισημαίνει κατ’ αρχήν ότι υπήρξαν έργα όπως του Σαίξπηρ ή του Μπετόβεν που αναγνωρίστηκαν σε διαφορετικές εποχές και από διαφορετικούς πολιτισμούς. Αυτό δείχνει ότι δεν είναι απλώς προϊόντα του δυτικού πολιτιστικού ιμπεριαλισμού. Υπάρχει ένα διαπολιτισμικό και αντικειμενικό στοιχείο της μεγαλοφυΐας.
Η έννοια όμως της ιδιοφυΐας, σημειώνει ο Κίβι, πρέπει να εξεταστεί κατά περίπτωση. Ο Μότσαρτ θεωρήθηκε μεγαλοφυής στην εποχή του, αλλά και μετά. Αντίθετα, η προσφορά του Μπαχ αναγνωρίστηκε πλήρως μόνο όταν άλλαξαν οι κοινώς αποδεκτές ιδέες για τη μουσική. Από την άλλη, κάθε έργο αντανακλά τις ρίζες του: η μουσική του Ντεμπισί δεν θα προέκυπτε ποτέ από τον κοινωνικό περίγυρο του Χάιντν.
Ο μύθος του Πλάτωνα και του Λογγίνου
Δύο μύθοι κυριαρχούν για την ιδιοφυΐα στον δυτικό πολιτισμό ισχυρίζεται ο Κίβι. Ο πρώτος ξεκινάει από τον Πλάτωνα και θεωρεί ότι η ιδιοφυΐα είναι προϊόν Θείας Χάριτος. Ο δεύτερος, ο οποίος αποδίδεται στον Λογγίνο (αρχαίος φιλόσοφος που έχει την πραγματεία περί συγγραφής με τον τίτλο «Περί ύψους»), θεωρεί ότι η ιδιοφυΐα είναι δημιουργός και όχι αποδέκτης της έμπνευσης. Υπάρχουν δύο μοντέλα ιδιοφυΐας: ο «δαιμονικός» (Λογγίνος) και ο «δαιμονισμένος» (Πλάτων).
Ο μύθος για τον Χέντελ γεννήθηκε από το μοντέλο του Λογγίνου ως ένας δημιουργός μεγαλειώδους και ευγενούς μουσικής, ενώ ο μύθος του Μότσαρτ ξεπηδάει από το πλατωνικό μοντέλο, ένα παιδί - θαύμα που είχε θεϊκή έμπνευση. Ο Μπετόβεν συνδύαζε και τις δύο ιδέες: εικονοκλαστικός δημιουργός και θεόπνευστος προφήτης.
Ολα αυτά σημαίνουν ότι η ιδιοφυΐα δεν υφίσταται από μόνη της και ότι είναι πάντα αυτό που πιστεύει ο κόσμος; Οχι, λέει ο Κίβι. Οι μύθοι για την ιδιοφυΐα ποικίλλουν· το ίδιο και οι ερμηνείες της. Η ιδιοφυΐα ερμηνεύεται πάντα σύμφωνα με τις μυθολογίες μιας δεδομένης εποχής. Αποδίδεται σε αιθέριες πηγές έμπνευσης ή στη δύναμη του μυαλού ή στο συλλογικό υποσυνείδητο ή στην αδίστακτη θέληση ή σε γενετικά χαρίσματα. Σήμερα προστίθεται ένας ακόμη μύθος: η ιδιοφυΐα είναι ένα ιδεολογικό κατασκεύασμα το οποίο δεν ενσαρκώνει μόνο ιδέες ιεραρχίας που υπάρχουν σε μια κοινωνία, αλλά δημιουργήθηκε για να τις ενδυναμώνει. Η ιδιοφυΐα είναι μια ψευδαίσθηση για τη χειραγώγηση του κόσμου.
«Οι σύγχρονες επιθέσεις στους ιδιοφυείς», έγραψε ο Εντ Ροθστάιν στην εφημερίδα «New York Times», «συνιστούν από μόνες τους μια μυθολογία. Eίναι μια προσπάθεια κατανόησης του ακατανόητου με την ελαχιστοποίησή του και την εξαφάνισή του». Είναι πνευματική οκνηρία να μειώνεται η «Ηρωική Συμφωνία» του Μπετόβεν ως «απλή απάντηση στις κοινωνικές προσδοκίες της μπουρζουαζίας». «Το πρόβλημα με τους σύγχρονους μύθους», γράφει ο Ροθστάιν, «είναι ότι ερμηνεύουν κάποια φαινόμενα προσπαθώντας να τα αποπέμψουν, να αγνοήσουν το μυστήριο της ιδιοφυΐας υποκρινόμενοι ότι δεν υπάρχουν».
Ιnfo
- Peter Kivy, «The Possessor and the Possessed: Handel, Mozart, Beethoven and the Idea of Musical Genius», εκδ. Yale University
- Ζαν-Μπερνάρ Πουί - Σερζ Μπλοχ, «Το βιβλίο των ανεπίδεκτων, των ατίθασων και άλλων ιδιοφυών», εκδ. Ελληνικά Γράμματα
- Φεντερίκο Τρότσιο, «Αλλοπαρμένες μεγαλοφυΐες», εκδ. Π. Τραυλός
Ολα αυτά σημαίνουν ότι η ιδιοφυΐα δεν υφίσταται από μόνη της και ότι είναι πάντα αυτό που πιστεύει ο κόσμος; Οχι, λέει ο Κίβι. Οι μύθοι για την ιδιοφυΐα ποικίλλουν· το ίδιο και οι ερμηνείες της. Η ιδιοφυΐα ερμηνεύεται πάντα σύμφωνα με τις μυθολογίες μιας δεδομένης εποχής. Αποδίδεται σε αιθέριες πηγές έμπνευσης ή στη δύναμη του μυαλού ή στο συλλογικό υποσυνείδητο ή στην αδίστακτη θέληση ή σε γενετικά χαρίσματα. Σήμερα προστίθεται ένας ακόμη μύθος: η ιδιοφυΐα είναι ένα ιδεολογικό κατασκεύασμα το οποίο δεν ενσαρκώνει μόνο ιδέες ιεραρχίας που υπάρχουν σε μια κοινωνία, αλλά δημιουργήθηκε για να τις ενδυναμώνει. Η ιδιοφυΐα είναι μια ψευδαίσθηση για τη χειραγώγηση του κόσμου.
«Οι σύγχρονες επιθέσεις στους ιδιοφυείς», έγραψε ο Εντ Ροθστάιν στην εφημερίδα «New York Times», «συνιστούν από μόνες τους μια μυθολογία. Eίναι μια προσπάθεια κατανόησης του ακατανόητου με την ελαχιστοποίησή του και την εξαφάνισή του». Είναι πνευματική οκνηρία να μειώνεται η «Ηρωική Συμφωνία» του Μπετόβεν ως «απλή απάντηση στις κοινωνικές προσδοκίες της μπουρζουαζίας». «Το πρόβλημα με τους σύγχρονους μύθους», γράφει ο Ροθστάιν, «είναι ότι ερμηνεύουν κάποια φαινόμενα προσπαθώντας να τα αποπέμψουν, να αγνοήσουν το μυστήριο της ιδιοφυΐας υποκρινόμενοι ότι δεν υπάρχουν».
Ιnfo
- Peter Kivy, «The Possessor and the Possessed: Handel, Mozart, Beethoven and the Idea of Musical Genius», εκδ. Yale University
- Ζαν-Μπερνάρ Πουί - Σερζ Μπλοχ, «Το βιβλίο των ανεπίδεκτων, των ατίθασων και άλλων ιδιοφυών», εκδ. Ελληνικά Γράμματα
- Φεντερίκο Τρότσιο, «Αλλοπαρμένες μεγαλοφυΐες», εκδ. Π. Τραυλός
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου