Η οικογένεια ζει και βασιλεύει

Από την ΟΛΓΑ ΚΟΛΙΑΤΣΟΥ 

Για όλους μας έχει έρθει μια στιγμή να πούμε «το αίμα νερό δεν γίνεται» -και όσοι προχωρούν και κάποια βήματα παραπέρα, φτάνουν να αποδεχτούν αυτή τη ρήση ή να την απορρίψουν.

Αρκετές ψυχο-κοινωνιολογικές μελέτες υποστηρίζουν ότι τα οικογενειακά δεσμά έχουν χαλαρώσει «επικίνδυνα» τις τελευταίες δεκαετίες, ενώ ακούμε συχνά και πολιτικούς, συνήθως συντηρητικούς, να διαμαρτύρονται για τα αυξανόμενα ποσοστά διαζυγίων, τη μείωση των γεννήσεων, τις οικογένειες «patchwork» κι εκείνες ομόφυλων ζευγαριών με υιοθετημένα παιδιά -που «όλα τους χαλούν την παράδοση». Ωστόσο, η πραγματικότητα είναι εντελώς διαφορετική: η οικογένεια ζει και βασιλεύει. 

Σήμερα οι οικογένειες είναι «πολυμορφικές» - πλέγματα σχέσεων που μεταβάλλονται συνεχώς και που οι δεσμοί τους διαρρηγνύονται και επανασχηματίζονται σε άλλα σημεία ίσως και με άλλη μορφή. «Ποτέ άλλοτε οι οικογένειες δεν είχαν τόσο "έντονη" ζωή» υποστηρίζει ο καθηγητής Εξελικτικής Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Κωντάντζας, Χέλμουτ Φεντ, που διερευνά επί 30ετία τα βιογραφικά νέων ατόμων. «Συχνά οι γονείς συνεχίζουν να στηρίζουν τα παιδιά τους και πολύ μετά το πέρας των νεανικών τους χρόνων» τονίζει ο Φεντ, «ενώ υπάρχουν πολλά σημάδια ότι οι οικογενειακοί συναισθηματικοί δεσμοί ποτέ δεν είχαν μεγαλύτερη διάρκεια απ' όση σήμερα». 

Αυτό σημαίνει ότι παρ' όλο που υπερασπιζόμαστε όλο κι εντονότερα την ανεξαρτησία μας, την ατομικότητα και την ελευθερία μας, η επίδραση της οικογένειας εξακολουθεί να διαδραματίζει αποφασιστικό ρόλο στη ζωή μας - μπορεί, βεβαίως, με μεγαλύτερη διακριτικότητα απ' ό,τι παλαιότερα, αλλά όχι και με λιγότερη ένταση. Οπως αναφέρει χαρακτηριστικά δημοσίευμα της γερμανικής εβδομαδιαίας «Τσάιτ», οι πιθανότητες μόρφωσης, οι πολιτιστικές και πολιτικές αξίες ενός ατόμου, πόσο ικανοποιημένο είναι από τις διαπροσωπικές του σχέσεις, πόσο κοινωνικά επιτυχημένο, ευτυχισμένο είναι, ακόμα και ο βαθμός της αυτοπεποίθησής του εξαρτώται σε μεγάλο βαθμό από το οικογενειακό του περιβάλλον. Και οι περισσότεροι από εμάς φέρουμε περισσότερα οικογενειακά στοιχεία απ' όσα ίσως θα θέλαμε... 

Οσο στενότεροι είναι οι συναισθηματικοί δεσμοί τόσο εντονότερη η επίδραση της οικογένειας. Ασχέτως εάν κυριαρχούσαν καβγάδες ή ηρεμία, αν ήταν παραδοσιακή ή «χίπικη», έντονα συναισθηματική ή κυρίως «λογική», σοβαρή ή «λίγο-πολύ τρελούτσικη», -η οικογένεια είναι ένα «χνάρι» που δίδει στα μέλη της το περίγραμμα της περαιτέρω ζωής τους- κι όποιος θέλει να ξεφύγει απ' αυτό πρέπει πρώτα να συνειδητοποιήσει τα ενδοοικογενειακά δρώμενα. «Μεταβίβαση» (transmission) αποκαλούν οι ερευνητές την «προώθηση» απόψεων, τρόπων συμπεριφοράς ή ευκαιρείες/ανοίγματα για τη ζωή από τους γονείς στους βλαστούς τους. Δεν είναι όλα ζήτημα γονιδίων, όπως πρεσβεύουν πολλοί. Γιατί στην οικογένεια εκδιπλώνονται όλα όσα επηρεάζουν τον άνθρωπο, τόσο τα επίκτητα όσο και τα συναισθήματα. Η συγγένεια μπορεί να είναι θέμα βιολογικό, ωστόσο η έννοια οικογένεια αφορά πολύ περισσότερο πολιτιστικά δεδομένα κι αυτή η μορφή αλληλεπίδρασης απαντά μόνον στο ανθρώπινο είδος. Αλλωστε, οι σύγχρονοι ερευνητές χαρακτηρίζουν ως οικογένεια άτομα που, ανεξαρτήτως ηλικιών και μεταξύ τους σχέσεων, διαβιούν μαζί με παιδιά.

Ο μιμητισμός

Κατά τον Μάρκους Νόινσβαντερ, καθηγητή Ψυχολογίας στην ελβετική Παιδαγωγική Σχολή του Σόλοτερν, «ανεξαρτήτως ευφυΐας, οι γονείς ανώτερων κοινωνικών τάξεων επενδύουν περισσότερο στα παιδιά τους - δηλαδή οι αυξημένες προσδοκίες τους απ' αυτά διαμορφώνουν βλαστούς με μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση και καλύτερες επιδόσεις». Επίσης συχνά τα παιδιά υιοθετούν ασυνείδητα τρόπους συμπεριφοράς των γονέων: «Πρόκειται για συνδυασμό παρατήρησης, μιμητισμού και ανάπτυξης σχέσεων αγάπης κι αφοσίωσης. Ολα αυτά καθορίζουν ακόμη και πολύ προσωπικές αποφάσεις, όπως η επιλογή του συντρόφου» εξηγεί η Γερμανίδα ψυχοθεραπεύτρια Μπριγκίτε Γκεμάινχαρντ. 

Εν τέλει στο σύστημα της οικογένειας το «ρετσίνι», που λειτουργεί σαν κόλλα, είναι η επικοινωνία - αυτός ο παράγοντας φροντίζει τόσο να γνωρίζει ο ένας τι απασχολεί τον άλλον κι επίσης να υφίσταται οικειότητα. Η επικοινωνία δημιουργεί μία οικογενειακή ταυτότητα, μια αίσθηση του «εμείς», μια συγκεκριμένη κοσμοθεωρία, αλλά και πολύ συγκεκριμένα τελετουργικά συμπεριφοράς, που «οξυγονοκολλά» και καθιστά ιδιαίτερη κάθε οικογένεια. Γι' αυτό όποιος βρεθεί π.χ. σ' ένα «ξένο» οικογενειακό τραπέζι, συχνά αισθάνεται σαν να βρίσκεται σ' άλλο... πλανήτη. «Οι άνθρωποι πράττουν ευκολότερα ό,τι τους είναι οικείο παιδιόθεν - αυτό τους παρέχει αίσθημα ασφάλειας, αφού είναι πράγματα που γνωρίζουν καλά» διευκρινίζει η Μπρ. Γκεμάινχαρντ.

Σε παρόμοια συμπεράσματα καταλήγουν και μελέτες σχετικές με τη μάθηση. Κατά τη μαθησιακή διαδικασία -είτε αυτή είναι συνειδητή είτε ασυνείδητη- σχηματίζονται πάντοτε συνδέσεις μεταξύ των εγκεφαλικών νευρικών κυττάρων. Οσο συχνότερα επαναλαμβάνονται όσα μάθαμε τόσο δυναμώνουν αυτοί οι σύνδεσμοι - κατ' αυτόν τον τρόπο τα γνωστά μάς φαίνονται εύκολα, ενώ για οτιδήποτε νέο πρέπει να καταβάλλουμε κάθε φορά προσπάθεια.

Δηλαδή όσα μαθαίνει ο Γιαννάκης, δεν τα ξεχνά ποτέ ως Γιάννης; Και είναι ορθό ότι δεν μπορούμε να ξεφύγουμε από τη «μοίρα» που προδιαγράφεται μέσα στους οικογενειακούς κόλπους;

Για καλή μας «τύχη», υπάρχουν διέξοδοι. Η ανθρώπινη εξέλιξη δεν σταματά στην ηλικία των 20 και κάτι ακόμη, και ο εγκέφαλος συνεχίζει να αλλάζει μέχρι τα βαθιά γηρατειά. Κι αυτό ο καθένας μας είναι σε θέση να το επηρεάσει. Οπως λέει η Μπρ. Γκεμάινχαρντ, «το σημαντικό είναι να συνειδητοποιήσουμε τι έχουμε υιοθετήσει από γονείς και παππούδες και για ποιον λόγο - και τότε να αποφασίσουμε εάν επιθυμούμε να το διατηρήσουμε ή όχι»