Το σύνδρομο του Οθέλλου

Του Κώστα Γεωργουσόπουλου

Ας μιλήσουμε λοιπόν για εκσυγχρονισμό των κλασικών. Και ας πάρουμε ως αφετηρία τον «Οθέλλο» και ας ξεκινήσουμε από την εποχή μας και τους ερεθισμούς, οικονομικούς, κοινωνικούς, ηθικούς που θα μπορούσαν να προκαλέσουν σε έναν σκηνοθέτη το κίνητρο ώστε να ερμηνεύσει με σύγχρονες διόπτρες το σαιξπηρικό αριστούργημα.

Τρία-τέσσερα λοιπόν γεγονότα που πέρασαν μέσα από τα ΜΜΕ και άρα είναι κοινά προς ανάλυση και εκμετάλλευση (κοινωνιολογικά, ιστορικά αλλά και δραματουργικά). 

Μια ιρανή σύζυγος καταδικάστηκε ως μοιχαλίδα σε 200 ραβδισμούς και θάνατο διά λιθοβολισμού. 

Μια αφγανή χήρα αλλά έγκυος από τον εραστή της δολοφονήθηκε από τους Ταλιμπάν ως μοιχαλίδα επίσης (εκεί ο γάμος δεν διαλύεται ούτε με τον θάνατο του συζύγου- όχι, βεβαίως, και της συζύγου!). 

Μια βρετανή ιατρός στο Αφγανιστάν δολοφονήθηκε γιατί προσέφερε (έχοντας αφήσει κερδοφόρα θέση στην πατρίδα της) υπηρεσία σε γυναίκες σε νοσοκομεία της Καμπούλ. 

Ενας Γεωργιανός κατακρεούργησε έλληνα τοξικομανή και ομοφυλόφιλο διότι αρνήθηκε να ενδώσει στις παρενοχλήσεις του, ενώ μοιράζονταν μαζί τις ουσίες! Διάκριση τελετουργιών!!

Ολες αυτές οι περιπτώσεις συχνά κάνουν τους ανθρώπους της Δύσης (ανεξαρτήτως μορφωτικού φορτίου) να εξεγείρονται ή, τουλάχιστον, να διαπορούν και να αντιλαμβάνονται πως συχνά τους χωρίζουν τείχη από τη νοοτροπία, την ηθική και τον πολιτισμό γενικά λαών άλλων φυλών, θρησκειών και εθίμων.

Μπορούμε να προσεγγίσουμε με αυτό το κριτήριο, άρα να εκσυγχρονίσουμε π.χ. τον «Οθέλλο»; Σαφώς και μπορούμε αλλά θα πρέπει πρώτα να αποφασίσουμε τι είναι εκσυγχρονισμός. Είναι μήπως η μετατόπιση της δράσης στο σημερινό οικιστικό, ενδυματολογικό και συμπεριφορικό περιβάλλον; Ή μήπως πρέπει να φωτίσουμε έτσι τα κίνητρα και να καταυγάσουμε τις ιδέες των κλασικών ηρώων ώστε να αντιληφθούμε πόσο και γιατί δεν άλλαξαν και πολύ ή και καθόλου τα ανθρώπινα, έστω κι αν το κάρο διαδέχτηκε το τζετ, και το καλάμι του χαράκτη πέτρινων επιγραφών ο υπολογιστής. Τα έχουμε δει και τα δύο και στην πρώτη περίπτωση ξεκαρδιστήκαμε στα γέλια όταν τα σπαθιά μιας μονομαχίας αντικαταστάθηκαν από τα μπαστούνια του γκολφ! Το πρόβλημα είναι γιατί μονομαχείς (με όποιο όπλο) και όχι με τι όπλο μονομαχείς!

Η εξέγερσή μας και η απορία μας για τα συμβάντα που περιέγραψα στις μέρες μας μπορούν να διαφωτίσουν το έργο του Σαίξπηρ; Και, ύστερα, γιατί άνοιξε τόση συζήτηση η απόφαση του Σαρκοζί για απαγόρευση της μουσουλμανικής μαντίλας; Ποιο είναι το πρόβλημα του «Οθέλλου», του έργου, και ποιο το πρόβλημα του Οθέλλου του χαρακτήρα; Η ζήλεια; Ποια ζήλεια, η γνωστή μικροαστική του μπουλβάρ; Η ζήλεια του Ιάγου που του πήραν τη θέση στη στρατιωτική ιεραρχία; Η ζήλεια του Ροδρίγου που, άσχημος και χλεχλές, βλέπει να περιφρονείται, παρ΄ όλα τα πλούτη του, κοινωνικά και να τον υπερκεράζει ένας αλλοδαπός;

Πώς βρέθηκε ο Οθέλλος σ΄ αυτή τη βενετσιάνικη «γαλέρα»; Από το 1974 έχω καταθέσει την ανάγνωσή μου για το «πρόβλημα του Οθέλλου» και τα γραπτά μένουν.

Η Βενετία είναι μια αστική εμπορευόμενη δημοκρατία, ένα κράτος που αποζεί από τον μόχθο των άλλων, των παραγωγών. Η βάση της ηθικής της βρίσκεται στο κέρδος και η μεθοδολογία της ξεκινάει από τους πρόσφορους τρόπους με τους οποίους μπορεί να χρησιμοποιεί τους άλλους. Κάθε τι που είναι χρήσιμο είναι ηθικό και κάθε χρήση που αποφέρει κέρδος είναι νόμιμη. Η αντίληψη πως όλα αγοράζονται είναι πάγια σε τέτοια οργάνωση κοινωνίας και οι ανθρώπινες σχέσεις είναι αλισβερίσι. Η Βενετία, επειδή είναι κράτος εμπορικών συμφερόντων, είναι επεκτατικό. Ενα εμπορικό κράτος έχει ανάγκη από στρατό. Οι έμποροι όμως δεν είναι ποτέ καλοί πολεμιστές γι΄ αυτό έχουν και είχαν πάντα ανάγκη από μισθοφόρους, δούλους ή μετανάστες. Συνήθως οι ιθαγενείς τους οποίους εξουσίαζαν, στερημένοι από το δικαίωμα της παραγωγής και της εκμετάλλευσης των αγαθών τους, γίνονται φύλακες των συμφερόντων τους. Τέτοιος ο Οθέλλος. Ενα εργαλείο χρηστικό στη διάθεση της βενετικής δημοκρατίας. Αποκομμένος από τη φυλή του, από τη θρησκεία του, έχει αλλοτριωθεί από το σύστημα που τον απορφάνισε.

Αμείβεται για να συντηρεί ένα σύστημα και μια οργάνωση κοινωνίας που τον εξόρισε από την ιθαγένεια του τοπίου του. Δεν του μένει άλλη λύση από την αφομοίωση, την προσαρμογή και τη λήθη των ριζών του. Η διαδικασία όμως της αφομοίωσης του και η αλαζονεία της τον οδηγεί σ΄ ένα λάθος. Προκαλεί το σύστημα. Ενώ τον χρησιμοποιούσε θέλει να το χρησιμοποιήσει. Ερωτεύεται μια Βενετσιάνα. Η Βενετσιάνα έχει δικαίωμα να γοητευτεί από έναν εξωτικό, παραμυθά παλικαρά. Εκείνος όμως δεν έχει δικαίωμα να την ερεθίσει. Η Γερουσία δεν συγχωρεί. Ο Οθέλλος είναι θύμα της κοινωνικής ύβρεως που διέπραξε. Ο Ιάγος θα γίνει εκτελεστής και φορέας της. Αυτός είναι γέννημα και θρέμμα της κοινωνικής δομής που υπηρετεί. Εμπορος είναι και αυτός αισθημάτων. Εκμεταλλεύεται τις ανθρώπινες αδυναμίες, τοκίζει τις προσδοκίες και πιστώνει τις υποσχέσεις. Είναι ένας άριστος παίκτης γιατί είναι ένας από τους θεσπιστές των κανόνων. Ο Οθέλλος είναι χαμένος από την πρώτη στιγμή, γιατί δεν γνωρίζει τους κανόνες. Αυτός παίζει με τους πόθους και όχι με το μυαλό του. Στο έργο αντιπαρατίθενται δύο τρόποι ζωής και δύο πολιτισμοί, ο ενστικτώδης και ο λελογισμένος. Ο Οθέλλος είναι τραγικός γιατί είχε αυταπάτες. Απατήθηκε από τον κόσμο που υπηρέτησε και νικήθηκε από τον κόσμο που πρόδωσε.

Αλλά ο κόσμος που πρόδωσε, η καλύβα του, η φελάχα μάνα του που τον ορκίζει με μαγικά ξόρκια και φετίχ μαντίλια βρικολάκιασε. Ξύνοντας τα πολιτιστικά έμπλαστρα, τα επιθέματα, τα γαλόνια ο Ιάγος λευτέρωσε την ηθική της ερήμου, που είναι η ηθική των αγρίων ζώων και των αρπακτικών ορνέων. Εδώ δεν είναι Βενετία της συναλλαγής προϊόντων, αισθημάτων, γυναικών και σωμάτων. Εδώ όποιος προσβάλλει το αποκλειστικό ταίρι, το θήλυ, όποιος αλλοιώσει τη μονογαμική σύζευξη, πεθαίνει και εκτελείται.

Ο Οθέλλος σκοτώνοντας και πεθαίνοντας ξαναγυρίζει στον κόσμο του και ο Ιάγος θα δικαστεί (;). Ο Σαίξπηρ στον άλλο Εμπορο της Βενετίας, μας ειδοποίησε ποιος κερδίζει μια δίκη αν αντίδικοι είναι ένας Βενετσιάνος και ένας Εβραίος. Ο Οθέλλος είναι ο διαχρονικός ξένος, ο μετανάστης, ο μισθοφόρος που μόνο επιφανειακά (και υποκριτικά) μεταμορφώνεται ή ακόμη και μασκαρεύεται. Πίσω από τη σκευή της αλλοτρίωσης, βραδυφλεγής καιροφυλακτεί η καταγωγική του δυναμίτιδα.

Αλλά μην ανησυχείτε. Ο διαχρονικός Ιάγος θα νικήσει.