ΔΙΕΘΝΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗ: Αποτίμηση της Προεδρίας του Μπαράκ Ομπάμα

Της ΣΩΤΗΣ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ

Με τη διαύγεια, την προσήνεια, την ευφυΐα του, ο Μπαράκ Ομπάμα κερδίζει τη συμπάθεια· μόνο τα φθονερά και μίζερα άτομα παριστάνουν ότι ανθίστανται στη σαγήνη του. Όσο για την προεδρία του, εντάσσεται, φυσικά, στο σύνθετο σύστημα διακυβέρνησης στις ΗΠΑ (ο πρόεδρος και η ομοσπονδιακή διακυβέρνηση έχουν πολλούς περιορισμούς στην άσκηση της εξουσίας, όχι μόνον από το Κογκρέσο αλλά και από το στρατιωτικο-βιομηχανικό σύμπλεγμα), στις διεθνείς δεσμεύσεις των ΗΠΑ (π.χ. η «φιλία» με αναξιόπιστες ή κακόβουλες χώρες), στις ήδη παγιωμένες αποφάσεις (π.χ. η αμφίβολης αποτελεσματικότητας Patriot Act) και των αναπόφευκτων ανθρώπινων λαθών (λαθών δικών του, του περιβάλλοντός του και των θεσμών που τον πλαισιώνουν). Η προεδρία Ομπάμα έχει, όπως θα περίμενε κανείς, τα δυνατά και τα αδύνατα σημεία της.

Είναι αυτονόητο ότι μια αμερικανική προεδρία μπορεί να κριθεί μόνον όταν δεχόμαστε το αμερικανικό πολιτικό και οικονομικό σύστημα ως επιδεκτικό βελτίωσης ή και τελειοποίησης· αν τρέφουμε, για παράδειγμα, σοσιαλιστικά οράματα, δεν μπορούμε να αποτιμήσουμε τα πεπραγμένα του Μπαράκ Ομπάμα. Ο Ομπάμα αποτελεί μέρος ενός δεδομένου οικοδομήματος και συμμετέχει, αν και με εμφανή καλοήθεια, στην πολιτική του θεάματος. Πρόκειται για ηγέτη που αξιοποίησε τα ΜΜΕ και μάγεψε ολόκληρο το mainstream: όπως ο Ρούσβελτ με τις ραδιοφωνικές του εκπομπές, ο Ομπάμα μπήκε στην αμερικανικανική οικογένεια μέσω των σύγχρονων ΜΜΕ και στρογγυλοκάθισε στον καναπέ της. (Όχι χωρίς ολισθήματα: selfies στην κηδεία του Μαντέλα, δάκρυα συγκίνησης εδώ κι εκεί, υπερβολικά συχνή παρουσία της Μισέλ Ομπάμα σε τηλεοπτικές εκπομπές, απαράδεκτη εγγύτητα με το liberal κατεστημένο της σόσου-μπίζνες κτλ.) Η δημοτικότητά του έχει παρόμοια χαρακτηριστικά με τη δημοτικότητα του Πάπα Φραγκίσκου: ακόμα κι όταν σφάλλουν ή πολιτεύονται με επικίνδυνη τυφλότητα ­πράγμα που συμβαίνει συχνά– παραμένουν αξιαγάπητοι. Είναι «χαρισματικοί»· η λέξη έχει δύο αντίθετες υποδηλώσεις.

Αυτό που επίσης πρέπει να λαμβάνεται υπόψη είναι ότι, στις περισσότερες περιπτώσεις, στον χρόνο μιας αμερικανικής προεδρίας φανερώνονται τα αποτελέσματα της προηγούμενης προεδρίας – κυρίως σε ό,τι αφορά την οικονομία, την κοινωνική συνοχή και τις διεθνείς σχέσεις. Η οικονομική διαχείριση επί Μπιλ Κλίντον επηρέασε τη διαχείριση επί Τζορτζ Γ. Μπους και η διαχείριση επί Τζορτζ Γ. Μπους είχε αντίκτυπο στην οκταετία του Μπαράκ Ομπάμα. Παλιότερα, η αγαθότητα της προεδρίας Κάρτερ μείωσε τις βλάβες που προκάλεσε η προεδρία Ρέγκαν οι οποίες φάνηκαν στο τέλος της δεκαετίας του 1980.

Στα υπέρ της προεδρίας του Μπαράκ Ομπάμα δεν συμφωνούν, εννοείται, όλοι οι σχολιαστές. 

Ο Ομπάμα έχει αδιάλλακτους εχθρούς, οι οποίοι, αν και, κατά τη γνώμη μου τον αδικούν, έχουν ταυτοχρόνως κάποιο point το οποίο περιλαμβάνω στην παρακάτω πολύ συνοππτική, απλουστευμένη ανάλυση. 

Το πρώτο μέρος αφορά την εσωτερική πολιτική· στο δεύτερο μέρος αποτιμάται, εν συντομία, η εξωτερική του πολιτική.

Ο Μπαράκ Ομπάμα, εξαιτίας της ευελιξίας των αμερικανικών οικονομικών θεσμών και του εσωτερικού δυναμισμού των ΗΠΑ, κατάφερε να σταθεροποιήσει την οικονομία, η οποία, υπενθυμίζω, πέρασε σοκ με την κρίση των subrimes και τις αυθαιρεσίες του χρηματοπιστωτικού τομέα. Με την Dodd-Frank Wall Steet Reform Act (2010), που εκπόνησαν οι νομοθέτες Κρις Ντοντ και Μπάρνι Φρανκ, ο Ομπάμα προσπάθησε να ρυθμίσει τις δραστηριότητες της Γουόλ Στρητ, παραχωρώντας ελεγκτικές εξουσίες στην ομοσπονδιακή κυβέρνηση. Η Dodd-Frank Wall Street Reform Act είναι ένα ογκώδες κείμενο το οποίο αντιβαίνει, τρόπον τινά, στην αμερικανική επιθυμία για μικρό ή και αόρατο κράτος – γι’ αυτό, καμιά δεκαριά πολιτείες άρχισαν δικαστικό αγώνα εναντίον του νόμου προκειμένου να μην έχει ομοσπονδιακή ισχύ. Η υπόθεση δεν έχει κλείσει, εικάζω όμως ότι οι ενάγουσες πολιτείες θα ηττηθούν στο Εφετείο.

Από την άλλη πλευρά, ο Ομπάμα δεν κινητοποίησε τον νόμο εναντίον των απατεώνων της Γουόλ Στρητ. Ίσως η δίωξή τους να κατέληγε σε σπατάλη ενέργειας· ίσως να μην ήταν καθόλου σίγουρη η απόδοση ευθυνών για τους έκνομους χειρισμούς του χρηματιστηρίου. (Δεν ξέρω αν θα πρόσφερε κάτι η δίωξη εκτός από την ικανοποίηση του κοινού αισθήματος που έχει κι αυτό τη σημασία του.)

Μετά από τα οκτώ χρόνια της προεδρίας Ομπάμα η κατάσταση της αμερικανικής οικονομίας είναι ενθαρρυντική, σημειώνω όμως τα εξής: 

1) οι ΗΠΑ είναι ένα θωρηκτό που προχωρεί λίγο-πολύ μόνο του· η επιρροή των προέδρων στην οικονομία είναι μικρή, ιδίως όταν δεν υπάρχουν έκτακτες αναταράξεις. 

2) το εξωτερικό χρέος διπλασιάστηκε από το 2008· μιλάμε πλέον για 20 τρις. Το ποσό είναι ιλιγγιώδες αλλά ένα μεγάλο μέρος του το χρωστούν οι ΗΠΑ στον ίδιο τους τον εαυτό, δεν έχει δηλαδή την ίδια φύση π.χ. με το ελληνικό χρέος. Εξάλλου, ο Ομπάμα αντιμετώπιζε το προφανές δίλημμα: ή θα σταθεροποιούσε την οικονομία, ή θα μείωνε το εξωτερικό χρέος. 

3) Μιλώντας για χρέος: ο Ομπάμα κληρονόμησε έλλειμμα στον ομοσπονδιακό προϋπολογισμό ύψους 1,4 τρις που οφειλόταν στις βλακείες του Τζορτζ Γ. Μπους, δηλαδή κυρίως σε στρατιωτικές σπατάλες. Το 2015 το έλλειμμα ήταν 439 εκατομμύρια, αν και, το υπογραμμίζω, οι κυβερνητικές δαπάνες αυξήθηκαν μόνο κατά 3,3% ενώ οι φόροι παρέμειναν σταθεροί για το 95% των Αμερικανών. Μόνον όσοι κερδίζουν πάνω από 400.000 δολάρια ετησίως επιβαρύνθηκαν με υψηλότερο φόρο εισοδήματος (πράγμα που τους εκνεύρισε και ψήφισαν Ντόναλντ Τραμπ). 

4) Το 15% των Αμερικανών που θεωρούνται «φτωχοί» (με εισόδημα μικρότερο από 24.000 δολάρια ετησίως για οικογένεια 4 ατόμων) παρέμεινε περίπου ίδιο. Στην πραγματικότητα, δεν έχει αυξηθεί από το 1982: επειδή όμως αυξάνεται ο πληθυσμός, αυξάνεται ο απόλυτος αριθμός των φτωχών. 

5) Μολονότι ο Ομπάμα στήριξε την αυτοκινητοβιομηχανία και άλλες βασικές βιομηχανίες (εδώ οι ελευθεριακοί έκαναν την πάπια: όποτε μας συμφέρει η κυβερνητική παρέμβαση δεν μας ενοχλεί να «χώνει τη μύτη της») το βιομηχανικό εργατικό δυναμικό μειώθηκε στη διάρκεια της προεδρίας του. 

6) Στην αρχή της προεδρίας η ανεργία κυμαινόταν γύρω στο 8%, το μέγιστο «επιτρεπτό», ενώ σήμερα είναι 4,9%. 

7) Ο Ομπάμα δεν ήταν τυχερός όπως ήταν ο Μπιλ Κλίντον κατά την προεδρία του οποίου η οικονομία εκτοξεύτηκε λόγω της καινούργιας τεχνολογίας. Αν και η τεχνολογία συνεχίζει να αναπτύσσεται, δεν σημείωσε παρόμοιο boom με εκείνο της δεκαετίας του 1990. (Δεν είναι δυνατόν να συμβαίνουν boom κάθε τέσσερα χρόνια.)

Η Obamacare (ένας ακόμη ογκωδέστατος και περιπεπλεγμένος νόμος, που και πάλι, κατά τη γνώμη των ελευθεριακών, χώνει τη μύτη του στην ιδιωτική ζωή) θα ήταν επιτυχημένη αν είχε περισσότερη στήριξη από τους πολίτες. Αλλά δεν είχε: οι Ρεπουμπλικανοί δεν ενδιαφέρονται για τέτοια ζητήματα (ο Ρίτσαρντ Νίξον ήταν εξαίρεση) και η ήττα του Μπιλ Κλίντον σε παρόμοιο σχέδιο (το 1993) δεν ευνοούσε την Affordable Care Act. Ο Ομπάμα κατάφερε πάντως να περάσει ένα φάντασμα του αρχικού σχεδίου από το Κογκρέσο υποσχόμενος ότι δεν θα επισύρει αύξηση των φόρων.  

Ποιο είναι το πρόβλημα: 

Yπάρχει θηριώδες δίκτυο προγραμμάτων κοινωνικών παροχών· ομοσπονδιακά, πολιτειακά, φιλανθρωπικά, ιδιωτικού χαρακτήρα· προγράμματα κοινωνικής ασφάλισης, υγείας, παιδείας, τροφής, στέγασης, στήριξης εθισμένων ατόμων – όλα αυτά πρέπει να απλοποιηθούν σε ένα και μοναδικό σύστημα κοινωνικής ασφάλισης που προβλέπεται ήδη από τη Social Security Act του 1935 σύμφωνα με την οποία ο κάθε Αμερικανός έχει κάρτα και αριθμό κοινωνικής ασφάλισης. Το σημείο τριβής δεν είναι λοιπόν το αν θα υπάρχει κοινωνική ασφάλιση αλλά το πόσο θα στοιχίζει σε ομοσπονδιακό και πολιτειακό επίπεδο. Επιπλέον, το μείζον για τους Ρεπουμπλικανούς είναι το πώς θα εμποδίζονται άτομα και ομάδες να εκμεταλλεύονται το σύστημα. Το ότι η κοινωνική προστασία στοιχίζει γύρω στο ένα τρισεκατομμύριο ετησίως οφείλεται, εν μέρει, στο ότι δεν υπάρχει οικουμενικός φορέας, στο ότι συνεργάζονται 80 περίπου θεσμοί οι οποίοι επιδίδονται σε μια διαδικασία “trickle down”. Aν ο Ομπάμα επετύγχανε συναίνεση, το κόστος θα μειωνόταν και ίσως να γινόταν αυστηρότερος έλεγχος για το ποιος τελικά κάνει κατάχρηση του συστήματος κοινωνικής ωφέλειας. 

Μια από τις αιτίες της δημοτικότητας του Ντόναλντ Τραμπ είναι ότι οι Αμερικανοί εργαζόμενοι δεν θέλουν να πληρώνουν επιδόματα σε άγαμες πολύτεκνες μητέρες και σε μια ποικιλία από αέργους, πρεζάκια, μέλη νεανικών συμμοριών, χαραμοφάηδες και τα τοιαύτα. Εν πάση περιπτώσει, η Affordable Care Act κάλυψε περίπου 12-15 εκατομμύρια ανασφάλιστους πολίτες· δεν είναι πολλοί, δεν είναι λίγοι. Μερικά εκατομμύρια που θα μπορούσαν να καλυφθούν από την Obamacare δεν έκαναν τον κόπο να αποκτήσουν πρόσβαση σε αυτή και παρέμειναν είτε ανασφάλιστοι, είτε ασφαλισμένοι σε ιδιωτικές εταιρείες με δικά τους έξοδα. Υπενθυμίζω ότι η Obamacare προβλέπει την πληρωμή της ιδιωτικής ασφάλειας απόρων πολιτών από το κράτος· δεν είναι συλλογικός φορέας ευρωπαϊκού τύπου.

Αν ήταν δυνατή μια τρίτη τετραετία θα είχε ευεργετικό αποτέλεσμα

Ο Ομπάμα προσπάθησε να είναι ενωτικός (ενώ ο Ντόναλντ Τραμπ δεν προσπαθεί), αλλά στο τέλος της προεδρίας του οι φυλετικές σχέσεις φαίνονται να έχουν επιδεινωθεί. Η επιλογή Αφροαμερικανών συμβούλων όπως ο Αλ Σάρπτον, ένα φαιδρό πρόσωπο που βλάπτει με τον φανατισμό του τη μαύρη κοινότητα, μου φαίνεται μεγάλο ατόπημα· ο Ομπάμα συμμάχησε με τους χειρότερους δημαγωγούς των μαύρων συνοικιών, με όσους οξύνουν τα φυλετικά και ταξικά πάθη των πρώην θυμάτων του ρατσισμού.  


Δεν το έκανε από άγνοια, το έκανε για να μην τους έχει απέναντί του ― ίσως όμως να μπορούσε να τους κατευνάσει κι αυτούς με διαφορετικούς χειρισμούς. (Ίσως). Η επιμονή του στην “diversity” ήταν συχνά λαϊκιστική: δεν υπογράμμιζε πάντοτε το αυτονόητο κοινό νομικό πλαίσιο του πλουραλισμού με αποτέλεσμα να δημιουργήσει δυσαρέσκεια και καχυποψία στον λευκό πληθυσμό. Η στάση του στα επεισόδια αστυνομικής βίας όπου εμπλέκονταν Αφροαμερικανοί ήταν μεροληπτική και θεατρική. Εν πάση περιπτώσει, τα επεισόδια βίας στους δρόμους δεν μειώθηκαν κατά την προεδρία του: μαζί με τις διάφορες ισλαμικές τρομοκρατικές πράξεις, σημειώθηκαν ταραχές στο Όουκλαντ, στο Άκρον, στη Σάντα Κρους, στο Μπρούκλυν, στο Φέργκιουσον, στη Βαλτιμόρη, στο Μιλγουόκι, στη Σαρλότ· παραλλήλως, μετά από πολύ-πολύ καιρό, επανεμφανίστηκε η Κου Κλουξ Κλαν. Πάρα πολύ κακό σημάδι δεδομένου ότι ο Ντόναλντ Τραμπ θα την αγκαλιάσει στο πλαίσιο της «ελευθερίας της έκφρασης» και της επίθεσης στην πολιτική ορθότητα.


Ο Ομπάμα χειρίστηκε έξυπνα την αμερικανική παρουσία στο Ιράκ και στο Αφγανιστάν αποσύροντας τις δυνάμεις σιγά-σιγά (μια διαδικασία “wind down”). Εν τούτοις, το αποτέλεσμα παραμένει αμφίβολο: υπερβολικά μεγάλος αριθμός αγνώστων παραγόντων για να λυθεί η εξίσωση. Σε όλη τη διάρκεια της επιλεγόμενης Αραβικής Άνοιξης, ο Ομπάμα διέπραξε χονδροειδές σφάλμα, ακολουθώντας τις παραδοσιακές αντιλήψεις του Κατεστημένου και αφήνοντας «κενό εξουσίας». (Σ’ αυτό ο Τραμπ έχει δίκιο, αν και πιστεύω ότι δεν ξέρει ακριβώς τι λέει). Η Χίλλαρυ Κλίντον ήταν καταστροφική στον ρόλο της στο Υπουργείο Εξωτερικών· μια κακή, πρόχειρη απόφαση ή ένας συμβιβασμός· αντιθέτως, στη συνέχεια, ο Τζον Κέρρυ προσπάθησε να συμμαζέψει τις ζημιές. Ως προς το ύφος άσκησης της εξωτερικής πολιτικής η προεδρία ήταν άψογη (εκτός, επαναλαμβάνω, από την αμετροέπεια και την τσαπατσουλιά της Κλίντον)· ο Ομπάμα έχει, μεταξύ άλλων ταλέντων, ταλέντο διπλωμάτη: ήταν ψύχραιμος, αισιόδοξος, συνετός, ευέλικτος· ποτέ δεν ξέρεις τι πιστεύει πραγματικά ― και ορθώς, αν και οι Αμερικανοί εκτιμούν την «ειλικρίνεια».


Ως προς την ουσία νομίζω ότι το χονδροειδές σφάλμα έγκειτο στην λανθασμένη επιλογή εχθρών και φίλων στη Μέση Ανατολή και στην Κεντρική Ασία.  


Οι ΗΠΑ άργησαν να κατανοήσουν πού όδευαν τα πράγματα με το Ισλάμ και την ισλαμική τρομοκρατία και να αντιδράσουν αναλόγως· τις εμπόδιζαν εξάλλου οι παλιές συμμαχίες τους με ισλαμικές χώρες. Η ρητορική τους έγινε πράγματι ηπιότερη, γεγονός που εκτιμήθηκε διεθνώς αλλά που έκανε έξαλλους τους Αμερικανούς υπερπατριώτες οι οποίοι πίστευαν και πιστεύουν ότι η προεδρία Ομπάμα μείωσε το γόητρο και την ισχύ των ΗΠΑ στον διεθνή χώρο. Τέλος, αν και η εξόντωση του Μπιν Λάντεν ήταν απαραίτητη, η εξόντωση του Καντάφι ήταν επαίσχυντη ― περιττή και ανώφελη. Όσο για την ειρηνική διάθεση προς το Ιράν, νομίζω πως, αν δεν κρύβει κάτι φρικαλέο για το οποίο δεν έχω πληροφόρηση, ήταν μια επιτυχημένη κίνηση κατευνασμού.


Η βελτίωση της εικόνας των ΗΠΑ στο εξωτερικό, η τρόπον τινά, δικαίωσή τους, η ειλικρινής ομολογία των θετικών και των αρνητικών της αμερικανικής κοινωνίας, ήταν βεβαίως κέρδος για την ειρήνη και για την πλανητική δικαιοσύνη. Ο Ομπάμα αποκατέστησε τις σχέσεις των ΗΠΑ με την Ευρώπη αλλά δεν είμαι σίγουρη ότι οι σχέσεις αυτές θα σταθεροποιηθούν ώστε να απαλλαγούμε από την παθολογία του αντιαμερικανισμού και να λειτουργήσουν οι δυτικές συμμαχίες. Τα λάθη και οι υπερβολές του Ομπάμα παρόξυναν τον αμερικανικό εγωτισμό, την έμμονη ιδέα της αμερικανικής εξαίρεσης. Αυτό δεν σημαίνει ότι ευθύνεται ο Ομπάμα για την εκλογή του Τραμπ όπως ισχυρίζονται όσοι Ρεπουμπλικανοί δεν αποδέχονται τον Τραμπ και τον θεωρούν ένδειξη παρακμής για το Grand Old Party. Ο Τραμπ και άλλα παρόμοια φαινόμενα είναι αποτέλεσμα της ολέθριας επίδρασης που έχει το Ισλάμ στη δυτική πολιτική: από τη μία πλευρά εθελοτυφλία και απάθεια από την άλλη αστόχαστη επιθετικότητα.


Πολλοί πιστεύουν, κι εγώ ανάμεσά τους, ότι αν ήταν δυνατή μια τρίτη τετραετία θα είχε ευεργετικό αποτέλεσμα, ότι ο Ομπάμα θα διόρθωνε πολλά στραβά· όχι υπό την έννοια ότι θα μπορούσε να προωθήσει θεμελιώδεις αλλαγές όπως η αναθεώρηση του Συντάγματος, ο περιορισμός της οπλοφορίας ή η μείωση των στρατιωτικών δαπανών. Οι ΗΠΑ είναι προσκολλημένες στο Σύνταγμά τους και βασίζονται στο στρατιωτικο-βιομηχανικό σύμπλεγμα· μερικές αλλαγές μπορούν να γίνουν, άλλες δεν μπορούν. Η λυσσαλέα αντίσταση δεν προέρχεται μόνο από το μεγάλο κεφάλαιο, αλλά από τον ίδιο τον common man.