RADAR: Ο ΑΓΡΥΠΝΟΣ ΦΡΟΥΡΟΣ: ΔΙΕΘΝΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗ και ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΠΑΝΑΝΙΑ: Η ιστορία μιας χρεοκοπίας

Τραπεζικός, Mεταπτυχιακό Ειδίκευσης στην Οικονομική Ανάλυση-Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, Τρίπολη MSc in Business Analysis and Finance, University of Leicester, UK

Η αναταραχή των χρηματοπιστωτικών αγορών το 2007 και το 2008 με αφετηρία τα ενυπόθηκα δάνεια χαμηλής εξασφάλισης στις ΗΠΑ συνεχίζεται ως τις μέρες μας θέτοντας, σοβαρά ερωτήματα αναφορικά με τον τρόπο λειτουργίας του χρηματοπιστωτικού συστήματος, τις αρχές που το διέπουν, καθώς και το μέλλον της παγκόσμιας οικονομίας. Η αρχική αναταραχή εξελίχθηκε σε χρηματοοικονομική κρίση, η οποία μεταφέρθηκε και στην «πραγματική» οικονομία πλήττοντας το πλήθος των αναπτυγμένων και αναπτυσσόμενων κρατών. Έτσι, δημιουργήθηκαν οι προϋποθέσεις να γίνουν ορατά τα προβλήματα συνοχής της Ευρωζώνης, όπου οι υπάρχοντες κανόνες λειτουργίας χαρακτηρίζονται από την ανυπαρξία μηχανισμών αντιμετώπισης των κρίσεων. Η Ευρωζώνη αρχίζει σιγά-σιγά να μπαίνει στο επίκεντρο των χρηματοοικονομικών αναλύσεων καθώς ήταν ολοφάνερο το έλλειμμα δημοσιονομικής πειθαρχίας, όπως και το έλλειμμα ομοιομορφίας στη δομή των οικονομιών που την απαρτίζουν.

Η αρχική τραπεζική κρίση απέκτησε διαστάσεις μακροπρόθεσμου χαρακτήρα και μεταλλάχτηκε σε κρίση χρέους, που άγγιξε όλη σχεδόν την Ευρωζώνη και ειδικότερα την Ελλάδα. Η κρίση ανέδειξε τις ανισορροπίες της ελληνικής οικονομίας και τις ανεπάρκειες δεκαετιών της ασκούμενης οικονομικής πολιτικής «καμουφλαρισμένα» μέσω ενός αυξανόμενου δανεισμού δημιουργώντας -για ακόμα μια φορά- το δραματικό αδιέξοδο της ελληνικής οικονομίας.

Ιστορική αναδρομή χρεοκοπιών

Η πρώτη καταγεγραμμένη χρεοκοπία στην ελληνική ιστορία έγινε τον 4ο αιώνα π.χ., όταν 13 πόλεις-κράτη της Ελλάδας δανείστηκαν κεφάλαια από τον Ναό της Δήλου. Όμως, δέκα πόλεις-κράτη δεν μπόρεσαν να αποπληρώσουν τα χρέη τους, που σηματοδοτεί την πρώτη στάση πληρωμών της παγκόσμιας ιστορίας και ο Ναός είχε απώλεια το 80% επί του κεφαλαίου του. Δύο από τις δέκα πόλεις-κράτη, μάλιστα, δεν μπόρεσαν τελικά να αποπληρώσουν τα χρέη τους, ενώ οι υπόλοιπες οκτώ ζήτησαν επαναδιαπραγμάτευση χρέους.

Έκτοτε, η χώρα έχει χρεοκοπήσει τέσσερις φορές, ενώ σε παγκόσμιο επίπεδο, «πρωταθλήτριες» στο... σπορ της χρεοκοπίας αναδεικνύονται η Βενεζουέλα και το Εκουαδόρ, με 10 χρεοκοπίες η κάθε χώρα. Η Ελλάδα στη διάρκεια της σύγχρονης ιστορία της (από το 1821 και μετά) έχει κηρύξει χρεοκοπία το 1827, το 1843, το 1893 και το 1932, με αποτέλεσμα το συνολικό χρονικό διάστημα που είναι σε κατάσταση χρεοκοπίας να ανέρχεται σε ενενήντα χρόνια ή περίπου στο ήμισυ της συνολικής περιόδου κατά την οποία η χώρα είναι ανεξάρτητη.

Η πρώτη πτώχευση

Ο πόλεμος για την ανεξαρτησία της Ελλάδας ξεκίνησε το 1821 με απώτερο σκοπό τον τερματισμό της οθωμανικής κυριαρχίας. Το 1824 δόθηκε από το Χρηματιστήριο του Λονδίνου δάνειο ύψους 472.000 χιλιάδων στερλινών, ενώ το 1825 χορηγήθηκε επιπλέον δάνειο ύψους 1,1 εκατ. στερλινών για τη συνέχιση του αγώνα - τα οποία ονομάστηκαν δάνεια της ανεξαρτησίας. Όμως, η Ελλάδα δεν λαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος των ποσών, με αποτέλεσμα το 1827 ο Ι. Καποδίστριας να απευθύνει έκκληση στις μεγάλες δυνάμεις για νέο δάνειο χωρίς την ανταπόκρισή τους με επακόλουθο την πρώτη ουσιαστική πτώχευση με την αδυναμία καταβολής των τοκοχρεολυσίων των δύο πρώτων δανείων.

Η πτώχευση του 1843

Το 1832 χορηγήθηκε δάνειο ύψους 60 εκατ. δραχμών στην Ελλάδα από τη Γαλλία, τη Ρωσία και τη Βρετανία, για να βοηθηθεί η Ελλάδα να αναπτύξει την οικονομία της μέσω αναπτυξιακών έργων. Όμως, τα κεφάλαια κατά το μεγαλύτερο μέρος τους κατασπαταλήθηκαν για τη διατήρηση του ελληνικού στρατού και σε έξοδα του Βαυαρού πρίγκιπα Όθωνα, ο οποίος μετέπειτα έγινε βασιλιάς της Ελλάδας. Η χώρα βρέθηκε σε κατάσταση να μην μπορεί να αποπληρώσει το δημόσιο χρέος της, ενώ οι ξένες δυνάμεις αρνήθηκαν να καταβάλουν την τρίτη δόση του δανείου του 1832. Ο Οθωνας αναγκάστηκε να κηρύξει επίσημη πτώχευση (1843) ζητώντας νέες πιστώσεις, ενώ συγχρόνως επιβάλλει περικοπές μισθών για τη μείωση των τακτικών δαπανών. Η διάσκεψη που συνήλθε στο Λονδίνο έθεσε αυστηρούς όρους για την καταβολή των ελληνικών οφειλών.

Χαρ. Τρικούπης: «Δυστυχώς επτωχεύσαμεν»

Για άλλη μία φορά η Ελλάδα βρίσκεται σε αδυναμία αποπληρωμής του δημοσίου χρέους, ενώ είχε προχωρήσει σε διακανονισμό των χρεών της το 1878. Στις 10 Δεκεμβρίου του 1893 ακούγεται η φράση «Δυστυχώς επτωχεύσαμεν» που πιστώνεται στον πρωθυπουργό της Ελλάδας Χαρίλαο Τρικούπη. Η κυβέρνησή του εξαιτίας της αδυναμίας αποπληρωμής των δανείων που είχε λάβει η χώρα από το εξωτερικό κήρυξε πτώχευση. Το 1898 οι περαιτέρω πιέσεις που αυξήθηκαν από τις πιστώτριες χώρες είχαν ως αποτέλεσμα τη δημιουργία της Διεθνούς Επιτροπής για τη Διαχείριση του Ελληνικού Χρέους. Η Επιτροπή διαχειριζόταν την οικονομική πολιτική της χώρας και μία από τις αρμοδιότητες της αποτελούσε η είσπραξη φόρων. Η τρίτη αυτή πτώχευση της Ελλάδας σήμανε τον κλονισμό της δραχμής και τον ολοκληρωτικό μαρασμό της ελληνικής οικονομίας.

Το «κραχ» του 1929 και η επίδραση στην Ελλάδα

Το 1929 αποτελεί έτος-ορόσημο αφού ξεσπά η παγκόσμια οικονομική ύφεση ύστερα από το κραχ του Χρηματιστηρίου της Νέας Υόρκης στις 29 Οκτωβρίου του 1929, με τη συγκεκριμένη ημέρα να αναφέρεται ως «Μαύρη Τρίτη», ενώ η ύφεση του 1929 ως «The Great Depression». Η διεθνής οικονομία εισέρχεται σε μία κατάσταση διεθνούς οικονομικής ύφεσης που διήρκησε από ένα μέχρι δέκα χρόνια σε διάφορες χώρες του κόσμου και έχει χαρακτηριστεί ως τη μεγαλύτερη οικονομική ύφεση της σύγχρονης ιστορίας. Η ελληνική οικονομία είχε επέλθει σε περίοδο σταθεροποίησης τη διετία 1926-1928 ύστερα από μία μακροχρόνια χρονική περίοδο συνεχούς υποτίμησης της δραχμής και το 1928 η ελληνική κυβέρνηση εντάσσει τη δραχμή στον «κανόνα του χρυσού» -που αποτελούσε έναν μηχανισμό μετατροπής των νομισμάτων μέσω μιας ισοτιμίας σε σχέση με την τιμή του χρυσού- με σκοπό να προσελκύσει επενδύσεις ξένων κεφαλαίων. Τον Σεπτέμβρη του 1931, όμως, ως απόρροια της κρίσης προκαλείται πανικός και «φυγαδεύονται» στο εξωτερικό 3,6 εκατ. δολάρια από ιδιώτες και επιχειρήσεις. Η κυβέρνηση αναζητεί εναγωνίως νέα δάνεια χωρίς επιτυχία, αναγκάζεται να εγκαταλείψει τον «κανόνα του χρυσού», υποτιμάται η δραχμή και τον Μάιο του 1932 κηρύσσεται παύση πληρωμών από την κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου, ως αποτέλεσμα της διόγκωσης του εξωτερικού χρέους, της διεθνούς οικονομικής κρίσης και της μείωσης των εξαγωγών.

Ομοιότητες και διαφορές

Κοινά στοιχεία όλων των χρεοκοπιών και της τωρινής κατάστασης που αντιμετωπίζει η ελληνική οικονομία είναι το υψηλό δημόσιο χρέος και ότι ο δανεισμός από το εξωτερικό λειτουργούσε και λειτουργεί ως μοντέλο ανάπτυξης της εγχώριας οικονομίας.

Συγχρόνως, το spread δανεισμού ανήλθε σε απαγορευτικά επίπεδα -σημάδι της (α)φερεγγυότητας της ελληνικής οικονομίας- με επακόλουθο για την ελληνική κυβέρνηση να καταφεύγει στους μηχανισμούς διάσωσης.

Όμως, στο παρελθόν υπήρχε η δυνατότητα της αύξησης της κυκλοφορίας χρήματος όποτε υπήρχε ένα κοινωνικό ή εθνικό πρόβλημα ή η υποτίμηση του εθνικού νομίσματος για την αύξηση της ανταγωνιστικότητας. Κατόπιν αντλούνταν δάνεια για να αποτραβηχτεί το πληθωριστικό χρήμα από την κυκλοφορία και να εξασφαλισθεί ο ισοσκελισμένος προϋπολογισμός. Όμως με την ένταξη της Ελλάδος το 2001 στη ζώνη του Ευρώ δεν παρέχεται στα κράτη-μέλη ούτε η δυνατότητα αυτονομίας στην άσκηση νομισματικής πολιτικής και κατά συνέπεια στην αύξηση της κυκλοφορίας χρήματος, όπως ούτε και στην άσκηση της συναλλαγματικής πολιτικής.

Η Ελλάδα με στόχο την είσοδό της στην Ευρωζώνη κατάφερε να μειώσει τον πληθωρισμό και να περιορίσει τα δημοσιονομικά ελλείμματα. Η Ελλάδα όμως δεν είχε το σθένος να προχωρήσει στις κατάλληλες διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις με στόχο τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας της ελληνικής οικονομίας και τη βελτίωση των δημοσιονομικών μεγεθών της που αποτελούσε μονόδρομος ως μέλος-κράτος της Ευρωζώνης, αλλά επήλθε σε τροχιά αυξήσεως των ελλειμμάτων και αντιμετώπισης του προβλήματος μέσω του δανεισμού.

Η διεθνής κρίση έφερε την ύφεση στην Ελλάδα και τον πανικό στις αγορές αφού φανερώθηκε το εγχώριο δημοσιονομικό πρόβλημα, το οποίο γιγαντώθηκε εν μέσω εγχώριας ύφεσης. Βέβαια, ακόμη και ένα σημαντικό κούρεμα του χρέους δεν πρόκειται να λύσει από μόνο του τα προβλήματα της Ελλάδας.

Η Ελλάδα βρίσκεται σε ένα ιστορικό σταυροδρόμι όπου θα πρέπει να αντιληφθεί ότι...

η δυνατότητα αναδιάρθρωσης του χρέους θα φέρει αποτέλεσμα μόνο αν συνδυαστεί με ουσιαστικές μεταρρυθμίσεις σε όλο το ελληνικό οικοδόμημα αλλιώς αργά ή γρήγορα θα έρθει αντιμέτωπη πάλι με κάποια μελλοντική κρίση, με κάποια μελλοντική χρεοκοπία ή με κάποια μελλοντική έξοδο από κάποια νομισματική ένωση κρατών.

Σύμφωνα με το Γραφείο Προϋπολογισμού της Βουλής «η χώρα διανύει ήδη τον έβδομο χρόνο ύφεσης, το ΑΕΠ έχει μειωθεί κατά περίπου 25%, το χρέος έχει εκτιναχθεί στο 175% του ΑΕΠ και η ανεργία είναι σε υψηλότατα επίπεδα. Την ίδια στιγμή, όπως τονίζεται, «οι επενδύσεις -που είναι άκρως απαραίτητες για την εγκαθίδρυση ενός νέου οικονομικού-παραγωγικού μοντέλου- έχουν μειωθεί σημαντικά, ενώ και η πρόσβαση των επιχειρήσεων σε κεφάλαια είναι ιδιαιτέρως προβληματική». Συγχρόνως, η ελληνική κυβέρνηση αναφέρεται για ακόμα μία φορά για το τέλος της λιτότητας και τον ερχομό της ανάπτυξης -όταν πρόκειται να μειωθεί το αφορολόγητο, να μειωθούν οι συντάξεις και όταν οι ελληνικές τράπεζες που ενώ αντιμετωπίζουν έντονο πρόβλημα ρευστότητας, η ΕΚΤ διέθεσε για άλλη μία φορά εκατοντάδες δισ. ευρώ στις ευρωπαϊκές τράπεζες -όχι όμως και στις ελληνικές - με μηδενικό επιτοκιακό κόστος. Συγχρόνως, τα Eurogroup περνούν όπως το τρένο που έβλεπε τα άλλα τρένα να περνούν...

...και ζήσανε οι άλλοι καλά και εμείς καλύτερα...