Παράλληλες τραγωδίες

Tου Σταθη N. Kαλυβα

Καθηγητή Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Yale.

Η πρόσφατη Ιστορία της γειτονικής Γιουγκοσλαβίας ανήκει αναμφίβολα στις πιο τραγικές πτυχές της πρόσφατης ευρωπαϊκής Ιστορίας. Μια ανεπτυγμένη κοινωνία ουσιαστικά αυτοκαταστράφηκε, βιώνοντας έναν μακροχρόνιο και αιματηρό εμφύλιο πόλεμο με στοιχεία γενοκτονίας. Δεκάδες χιλιάδες ήταν εκείνοι που βρήκαν τον θάνατο, εκατομμύρια όσοι εκδιώχθηκαν βίαια από τα σπίτια τους. Οι υλικές καταστροφές δεν έχουν επουλωθεί ακόμη, ούτε το ψυχολογικό τραύμα που υπέστη η χώρα. 

Και όμως, η Γιουγκοσλαβία δεν άξιζε τέτοια τύχη. Ηταν η πιο πετυχημένη χώρα του σοσιαλιστικού μπλοκ: κυβερνήθηκε για πολλά χρόνια από έναν δημοφιλή ηγέτη, διεκδίκησε με επιτυχία την ανεξαρτησία της από τη Σοβιετική Ενωση, πρόσφερε στους πολίτες της έναν μεγαλύτερο βαθμό ελευθερίας σε σχέση με άλλα καθεστώτα του «υπαρκτού σοσιαλισμού» και κατάφερε να χτίσει την πιο ανοιχτή και πετυχημένη οικονομία της Ανατολικής Ευρώπης. Την ίδια στιγμή που στους κατοίκους των υπολοίπων χωρών απαγορευόταν να ταξιδέψουν στο εξωτερικό, οι Γιουγκοσλάβοι τουρίστες κατέκλυζαν τη Χαλκιδική. Και όμως, είχε την πιο τραγική εμπειρία σε σύγκριση με τις υπόλοιπες χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης. Και τη μεγαλύτερη ήττα στο εσωτερικό της Γιουγκοσλαβίας βίωσε αναμφίβολα η Σερβία.

Καθώς βιώνουμε την τελευταία πράξη του ελληνικού δράματος, αναλογίζομαι την εμπειρία της Σερβίας. Ανατρέχοντας στην Ιστορία της, σημειώνω τρία στοιχεία που συνέβαλαν στην τραγωδία. 

Το πρώτο ήταν η ιδεολογία που κυριάρχησε. Συνδυασμός εθνικισμού και λαϊκισμού, εσωστρέφειας και ναρκισσισμού, πρόκρινε μια θεώρηση της Σερβίας ως έθνους μαρτύρων, περικυκλωμένο από εχθρούς, θύματος αιωνίων συνωμοσιών και με την αντίσταση ως ιστορική αποστολή. Μαξιμαλιστικές επιλογές και παρακινδυνευμένες αποφάσεις βρήκαν γόνιμο έδαφος σε μια ιδεολογία που θεωρούσε πως η απάντηση στις δυσχέρειες μιας μεταβατικής περιόδου έπρεπε να πάρει τη μορφή μιας ηρωικής υπέρβασης με μόνη δυνατή κατάληξη την τραγωδία.

Το δεύτερο στοιχείο ήταν το μπόλιασμα της κοινής γνώμης μ’ αυτή την ιδεολογία, κάτι που έγινε δυνατό εξαιτίας της αβεβαιότητας και του φόβου που ήρθαν στην επιφάνεια με την κατάρρευση του κομμουνισμού, αλλά και της οικονομικής κρίσης που είχε προηγηθεί. Η ιδεολογία αυτή προωθήθηκε συστηματικά από ένα μιντιακό σύστημα που χρησιμοποίησε με αφθονία τη διαστρέβλωση και την υπερβολή, καθώς οι Σέρβοι παρουσιάζονταν ως τα μοναδικά θύματα της βίας. Το αποτέλεσμα υπήρξε μια κατάσταση που όσοι την έζησαν τότε, την παρομοιάζουν με μαζική παράκρουση και φυγή από την πραγματικότητα. Ετσι, η πλειοψηφία του κόσμου έφθασε να θεωρεί πως εκεί που είχαν φθάσει τα πράγματα ο πόλεμος δεν ήταν η χειρότερη επιλογή, πως η αναζήτηση του συμβιβασμού αντιστοιχούσε με προδοσία και πως το έθνος θα έδινε ένα μάθημα σε εσωτερικούς και εξωτερικούς εχθρούς που θα οδηγούσε σε λύτρωση και κάθαρση. Οσοι εναντιώθηκαν στις τάσεις αυτές χαρακτηρίστηκαν προδότες και εσωτερικοί εχθροί, προπηλακίστηκαν και απομονώθηκαν.

Το τρίτο στοιχείο ήταν η πολιτική ηγεσία που αναδείχθηκε μέσα από την κρίση και που προσωποποίησε ο Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς. Ενας κατεξοχήν άνθρωπος του παλαιού καθεστώτος κατάφερε να πλασαριστεί ως νέος και άφθαρτος πολιτικός, αλλά και ως ο νέος Τίτο. Με τον τρόπο αυτό πέτυχε κάτι στο οποίο απέτυχαν κομμουνιστές ηγέτες άλλων χωρών: απέτρεψε τις μεταρρυθμίσεις και συντήρησε το παλαιό καθεστώς. Ενίσχυσε μέσω της δημαγωγίας την τάση προς ριζοσπαστικές και επικίνδυνες επιλογές, ενώ συνέβαλε στην πόλωση της πολιτικής ζωής ανεχόμενος και ενθαρρύνοντας τη ροπή προς τη βία. Διέπραξε όμως ένα θανάσιμο λάθος: θεώρησε πως η βαρύτητα που απέκτησε ο ίδιος στην παγκόσμια σκηνή (υπήρξε για χρόνια συνομιλητής των ισχυρότερων ηγετών), αντιστοιχούσε σε ουσιαστική επιρροή, ενώ στην πραγματικότητα ήταν απλή αντανάκλαση του πρωτοφανούς χαρακτήρα της γιουγκοσλαβικής κρίσης. Παρερμήνευσε έτσι τους δισταγμούς της διεθνούς κοινότητας και τις διαιρέσεις στους κόλπους της ως απόδειξη αδυναμίας. Υπερεκτιμώντας με απίστευτη αλαζονεία τις δυνάμεις του, παρασύρθηκε σε μαξιμαλισμούς και παλικαρισμούς που είχαν ακριβώς το αντίθετο αποτέλεσμα από το προσδοκώμενο. Ενώ αναρριχήθηκε στην εξουσία υποσχόμενος στον σερβικό λαό τη σωτηρία, τον οδήγησε τελικά στην καταστροφή.

Τι κατάφεραν τελικά οι Σέρβοι; 

Οι πόλεμοι που ξεκίνησαν κατέληξαν σε ήττες. Ούτε τη Γιουγκοσλαβία μπόρεσαν να προασπίσουν, ούτε κατάφεραν να δημιουργήσουν τη Μεγάλη Σερβία που ονειρεύονταν. Απέτυχαν σε όλους τους στόχους που έθεσαν στα τέλη της δεκαετίας του ’80. Οι Σέρβοι της Κροατίας που ξεκίνησαν τον πόλεμο κατέληξαν πρόσφυγες, η Σλοβενία, η Κροατία και η Βοσνία αποσχίσθηκαν, όπως και το Κόσοβο που υπήρξε το εφαλτήριο της πολιτικής σταδιοδρομίας του Μιλόσεβιτς. Η Σερβία υπέστη έναν άγριο βομβαρδισμό, το καθεστώς του Μιλόσεβιτς κατέρρευσε και ίδιος βρήκε ατιμωτικό θάνατο ως κρατούμενος στο Ειδικό Δικαστήριο της Χάγης. Και όλα αυτά με τεράστιο ανθρώπινο κόστος.

Υπάρχουν μεγάλες και προφανείς διαφορές ανάμεσα στη Σερβία και την Ελλάδα της κρίσης: δεν θεωρώ, για παράδειγμα, πως αντιμετωπίζουμε κίνδυνο εμφυλίου. Ομως δεν μπορώ να μην δω στα τρία στοιχεία που σηματοδότησαν την πορεία της Σερβίας προς την καταστροφή μιαν αντιστοιχία με την πορεία που έχει πάρει η χώρα μας τον τελευταίο χρόνο.