ΕΞΑΙΡΕΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ
ΤΟΥ ΤΑΚΗ ΚΑΤΣΙΜΑΡΔΟΥ
Καθώς διανύουμε μέρες απολογισμών, ας επιχειρήσουμε ένα σύντομο ταξίδι στα χρονολογικά-ημερολογιακά συστήματα. Έχοντας υπόψη μια πολύ γενική διαπίστωση: όλα είναι επινοήσεις και κατασκευές. Συνδέονται, βεβαίως, μ΄ αστρονομικά φαινόμενα, και ειδικά τον ήλιο και τη σελήνη ή το συνδυασμό των κινήσεών τους (αστρονομικό έτος), αλλά η Πρωτοχρονιά είναι μια επαναλαμβανόμενη εφεύρεση, μέχρι να επιβληθεί η 1η Ιανουαρίου.
Η ημερολογιακή αρχή της χρονιάς ήταν διαφορετική πολλές φορές σε διάφορες εποχές. Διέφερε ακόμη και μέσα σε ίδιες εποχές. Αυτό, που συνδέει, όμως, τις Πρωτοχρονιές όλου του κόσμου στη διαδρομή της ιστορίας είναι η ύπαρξη κάποιου σημείου αναφοράς. Απ΄ αυτή ακριβώς την οπτική ο κυρίαρχος σήμερα τρόπος μέτρησης του πολιτικού και εκκλησιαστικού χρόνου, που εισηγήθηκε ο μοναχός Διονύσιος ο Μικρός (6ος αιώνας) ήταν η ωριμότερη ως τότε σκέψη. Η ιστορία δεν είχε πια απλώς ένα σημείο εκκίνησης, αλλά ένα κέντρο. Όλα τα συμβάντα μπορούσαν να τοποθετηθούν πριν ή μετά από την εμφάνιση του Ιησού.
Αφετηρίες
Μέχρι τότε, στα γνωστά συστήματα οι χρονολογήσεις τοποθετούσαν τα γεγονότα ΜΕΤΑ από μια αφετηρία: Την άλωση της Τροίας, την πρώτη Ολυμπιάδα, την κτίση της Ρώμης , την άνοδο του Διοκλητιανού στην εξουσία, τη δημιουργία του κόσμου κ.λπ.
Είναι φανερό ότι ο καθορισμός ενός γεγονότος - σημείου αναφοράς είναι πολύπλοκος, αλλά πάντα προϋποθέτει τη βούληση μιας εξουσίας (πολιτική, θρησκευτική κ.λπ.) και τη δύναμη να επιβληθεί. Χωρίς να σημαίνει πάντα ότι αυτή η βούληση αρκεί για την καθιέρωση, αφού η αποδοχή ή απόρριψή του επηρεάζεται κι από άλλους παράγοντες (πολιτιστικοί, χρηστικοί κ.ά.).
Έτσι, για παράδειγμα, η χρονολόγηση με τα πρόσημα π.Χ. ή μ.Χ., προϋποθέτει την εγκαθίδρυση του χριστιανισμού στη Δύση. Το Ιουλιανό ημερολόγιο, την επιβολή της θέλησης του Ιούλιου Καίσαρα, το βυζαντινό, τον αυτοκράτορα Διοκλητιανό, το Γρηγοριανό,τον Πάπα Γρηγόριο. Για να πάμε πιο πίσω το πρώτο αρχαίο αθηναϊκό τον Κέκροπα, το αργολικό στην Ηρα, της Μεσοποταμίας συγκεκριμένους άρχοντες-βασιλιάδες και πάει λέγοντας...
Τα χρονολόγια και τα ημερολόγια μοιάζουν ουδέτερα, α-πολιτικά, αλλά σε τελευταία ανάλυση δεν είναι τέτοια. Ο δεσμός ανάμεσα στο χρόνο και την όποια εξουσία είναι τόσο παλιός, όσο και τα συστήματα μέτρησης του χρόνου από τα συστήματα εξουσίας. «Ελαβε το ημερολόγιο...», έλεγαν οι αρχαίοι Κινέζοι, όταν ήθελαν να πουν ότι κατέκτησαν μια περιοχή.
Δεν είναι και τόσο μακρινή η εποχή, μ΄ αστρονομικά μέτρα, που ταξιδεύοντας στην Ευρώπη, μπορούσες να ξεκινήσεις μια χρονιά από ένα μέρος και, ύστερα από πολλές μέρες, να φτάσεις σ΄ ένα άλλο την προηγούμενη χρονιά!
Έτσι, για παράδειγμα, ένας έμπορος που αναχωρούσε την 1η Μαρτίου του 1250 από τη Βενετία, φθάνοντας στη Φλωρεντία βρισκόταν το 1249. Συνεχίζοντας, μάλιστα, την πορεία του προς την Πίζα βρισκόταν στο 1251!
Το ταξίδι στο παρελθόν ή το μέλλον, κατά το Μεσαίωνα, δεν οφειλόταν, φυσικά, σε κάποια «μηχανή του χρόνου». Αλλά στ΄ ανόμοια ημερολόγια, που ίσχυαν την ίδια εποχή σε διαφορετικές περιοχές. Αλλού στην ιταλική χερσόνησο η χρονιά άρχιζε την 1η Ιανουαρίου, αλλού την 1η ή και την 25η Μαρτίου. Το ίδιο συνέβαινε σε πανευρωπαϊκή και πολύ περισσότερο σε παγκόσμια κλίματα. Στην Ισπανία και τη Γερμανία του Μεσαίωνα το έτος άρχιζε τα Χριστούγεννα, ενώ στη Γαλλία για ένα διάστημα την 1η Απριλίου
Βυζάντιο
Αλλά και στη βυζαντινή Κωνσταντινούπολη, που ενδιαφέρει περισσότερο στα «καθ΄ ημάς», η πρωτοχρονιά οριζόταν διαφορετικά. Τοποθετούνταν την 1η Σεπτεμβρίου, αν και την πρωτομηνιά (καλένδες, νουμηνίες-νεομηνίες) του Ιανουαρίου γίνονταν παραδοσιακά λαϊκά πανηγύρια. Συνεχίζονταν, έτσι, οι αντίστοιχες ρωμαϊκές εκδηλώσεις, που αντανακλούσαν παλιότερες θρησκευτικές πεποιθήσεις, οι οποίες σχετίζονταν με τη χειμερινό ηλιοστάσιο (22 Δεκεμβρίου).
Ενας κοινός «ψυχολογικός» παρoνομαστής
Η 1η Ιανουαρίου είχε, όμως, κατά καιρούς «ανταγωνιστές». Μέχρι το 14ο αιώνα στην Αγγλία η έναρξη της χρονιάς τοποθετούνταν την 25η Δεκεμβρίου. Μετά, και μέχρι τα μέσα του 18ου αιώνα, μετατέθηκε την 25η Μαρτίου. Η τελευταία, όπως και η 1η Μαρτίου, ορίζονταν για μεγάλα διαστήματα και από πολλούς Ευρωπαίους ως Πρωτοχρονιά. Ο ορισμός αυτός είχε κάποια λογική, αφού ο Μάρτιος είναι ο μήνας της εαρινής ισημερίας (21 Μαρτίου εξίσωση της ημέρας με τη νύχτα).
Είχε, επίσης, τη λογική της και η θέσπιση της Πρωτοχρονιάς την 1η Σεπτεμβρίου. Η ημερομηνία ήταν ταυτισμένη με το άνοιγμα και την αναθεώρηση των φορολογικών καταλόγων και από την εποχή ακόμη του Μ. Κωνσταντίνου άρχιζε να μετρά το πολιτικό έτος των Βυζαντινών. Αυτή η «αρχή της Ινδίκτου» (δεκαπενταετές σύστημα μέτρησης του χρόνου) θα υιοθετηθεί από την εκκλησία και θ΄ αποτελέσει την αφετηρία του εκκλησιαστικού έτους.
Η έναρξη της νέας χρονιάς, λοιπόν, είτε για το πολιτικό είτε για το εκκλησιαστικό ημερολόγιο στο χριστιανικό κόσμο, δεν οριζόταν πάντα με τον ίδιο τρόπο από τους ίδιους λαούς την ίδια εποχή. Πολύ περισσότερο δεν συνέβαινε αυτό σ΄ όλους τους λαούς, σ΄ όλες τις ιστορικές περιόδους. Ακόμη και σήμερα, άλλωστε, μουσουλμάνοι, εβραίοι και άλλες πολλές άλλες ομάδες έχουν τη δική τους Πρωτοχρονιά. Κοινός, όμως, παρανομαστής, ανεξαρτήτως συγκεκριμένης ημερομηνίας, είναι ο εορτασμός της νέα χρονιάς παντού και σε απροσδιόριστο βάθος χρόνο. Η προσδοκία για καλύτερες μέρες.
«Παράδοξη» επικράτηση
Η καθιέρωση και η γενίκευση της 1ης Ιανουαρίου είναι σχετικά πρόσφατη. Ευρύτερα αποδεκτή έγινε μόλις τον προηγούμενο αιώνα και αμφισβητήθηκε αρκετές φορές στη διάρκειά του.
Το παράδοξο είναι ότι δεν αντιστοιχεί ακριβώς σε κάποιο αστρονομικό φαινόμενο. Όπως, λόγου χάρη, στη χειμερινή ισημερία (22 Δεκεμβρίου), όταν η μέρα αρχίζει να μεγαλώνει και η νύχτα να υποχωρεί. Ούτε στα Χριστούγεννα (25 Δεκεμβρίου), μέρα από την οποία λογικά θα ξεκινούσε η χρονολόγηση.
Παρ' όλα αυτά, ως αρχή του πολιτικού έτους, ίσχυε πριν από την καθιέρωση του παλιού Ιουλιανού ημερολογίου (μέσα 1ου π.Χ. αιώνα) , συνεχίστηκε μ΄ αυτό και διατηρήθηκε στο ισχύον Γρηγοριανό. Αν και το μόνο αστρονομικό γεγονός είναι ότι απλώς τότε η Γη βρίσκεται στο περιήλιο της τροχιάς της (το πλησιέστερο σημείο στον ήλιο). Το δεδομένο, όμως, αυτό δεν φαίνεται να παίζει ρόλο στην εξίσωση Πρωτοχρονιά =1 Ιανουαρίου.
Οι ρίζες της καθιέρωσης βρίσκονται μάλλον στην αρχαία Ρώμη και ειδικά στο ημερολόγιο του Νουμά - διαδόχου του Ρωμύλου. Σ΄ αυτόν αποδίδεται η προσθήκη του Ιανουαρίου στο δεκάμηνο τότε ρωμαϊκό ημερολόγιο. Ως ενδέκατος μήνας αφιερώθηκε στον Ιανό, ο οποίος, εκτός των άλλων, θεωρούνταν και θεός κάθε αρχής.
Με τη διάσταση αυτή, ήταν ζήτημα χρόνου ο τελευταίος μήνας να γίνει πρώτος και η πρώτη μέρα του Πρωτοχρονιά.
Γύρω στο 150 π.Χ. η έναρξη του ρωμαϊκού πολιτικού έτους θα τοποθετηθεί επισήμως κατά τον Ιανουάριο. Φαίνεται ένας από τους λόγους ήταν πως στις καλένδες του (αρχές του μήνα) ορκίζονταν οι άρχοντες (ετήσιοι ύπατοι, πραίτορες). Στις τελετές που ακολουθούσαν και συνεχίστηκαν από τους μετέπειτα αυτοκράτορες, πολλοί εκτιμούν ότι έχουν τις ρίζες τους τα σύγχρονα κάλαντα, αλλά και τα «δώρα».
Η 1η Ιανουαρίου μόλις μετά το 10ο αιώνα, βαθμιαία και αργόσυρτα, θ΄ αρχίσει να καθιερώνεται στην Ευρώπη ως η αρχή του πολιτικού έτους.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου