Οι εικόνες της Ελλάδας

Γράφει ο Δημήτρης Τζιόβας

(καθηγητής Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Βirmingham της Αγγλίας)

Για να καταλάβουμε τα προβλήματα με τη σημερινή διεθνή εικόνα της Ελλάδας θα πρέπει να ανατρέξουμε στο πώς χτίστηκε αυτή η εικόνα τους δύο τελευταίους αιώνες και πότε ή γιατί άλλαξε.

Νομίζω ότι ο πρώτος που συνειδητά προσπάθησε να φιλοτεχνήσει την εικόνα των νεοελλήνων στη Δύση ήταν ο Κοραής με την περίφημη διάλεξή του («Υπόμνημα για τη σημερινή κατάσταση του πολιτισμού στην Ελλάδα») στο γαλλικό κοινό το 1803. Γνωρίζοντας τι θα μπορούσε να συγκινήσει τους Ευρωπαίους, ο Κοραής προσπαθεί να συνδέσει την αρχαία με τη νέα Ελλάδα, συσχετίζοντας το Σούλι με τον Αχέροντα και μιλώντας για την απόσβεση του χρέους των Ευρωπαίων προς τον ελληνικό πολιτισμό. Βέβαια η διάλεξη του Κοραή συμπίπτει με την εποχή που ανακαλύπτεται εκ νέου η (κλασική) Ελλάδα από τους Ευρωπαίους, καθώς οι ταξιδιώτες του Grand Τour δεν σταματούν πια στην Ιταλία αλλά διακινδυνεύουν να συνεχίσουν ανατολικότερα.

Από την εποχή εκείνη η εικόνα την οποία προβάλλει η Ελλάδα προς τα έξω είναι αυτή του θύματος και του αγωνιζόμενου για την ελευθερία του λαού. Για τούτο και το ενδιαφέρον των ξένων για την Ελλάδα κορυφώνεται σε τρεις περιόδους (Αγώνας Ανεξαρτησίας, Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος και δικτατορία) κατά τις οποίες η συμπάθεια για τον μαχόμενο και δοκιμαζόμενο Ελληνα καθορίζει και την εικόνα του, μετριάζοντας χρόνιες προκαταλήψεις ή επιφυλακτικές διαθέσεις.

Αυτή η εικόνα του θύματος συλλειτούργησε με την εικόνα μιας εξωτικής και κατά βάση υποανάπτυκτης χώρας, που βρήκε το σύμβολό της στον Ζορμπά. Αυτή την εικόνα ανέλαβαν να μελετήσουν και να αναδείξουν οι ανθρωπολόγοι της Δύσης, αρχίζοντας με τους Σαρακατσάνους και καταλήγοντας στα εξωτικά της Νάξου. Ετσι από τη δεκαετία του 1960 μέχρι και αυτή του 1980 έχουμε μια άνθηση των ανθρωπολογικών μελετών για την αγροτική Ελλάδα, ενώ έκτοτε οι ξένοι ανθρωπολόγοι φαίνεται να εγκαταλείπουν την Ελλάδα, που παύει πια να είναι τόσο εξωτική και υποανάπτυκτη, και στρέφονται προς άλλες χώρες (π.χ. Ταϊλάνδη). Τούτο συνέβη διότι με την είσοδο της Ελλάδας στην ΕΟΚ (τώρα ΕΕ) η εικόνα του θύματος ή της εξωτικής γης δεν μπορούσε πια να υποστηριχθεί για μια χώρα που έγινε δεκτή στο κλαμπ των ισχυρών. Βαθμιαία δημιουργείται η απαίτηση για μια πιο δυναμική εικόνα, εκ διαμέτρου αντίθετη από αυτή του αδύνατου,του δοκιμαζόμενου ή του υποανάπτυκτου.

Οι εξελίξεις στα Βαλκάνια στη δεκαετία του 1990 προσέφεραν στην Ελλάδα τη δυνατότητα να προβάλει μια άλλη, πιο δυναμική εικόνα. Να εμφανιστεί ως ο ηγέτης των Βαλκανίων και η οικονομική ατμομηχανή της Νοτιοανατολικής Ευρώπης, να επαναλάβει κατά κάποιο τρόπο τον ρόλο που έπαιξε στα τέλη του 18ου αιώνα. Θα μπορούσε επίσης να εξελιχθεί σε εκπαιδευτικό κέντρο της περιοχής, προσελκύοντας φοιτητές από τα Βαλκάνια και τις παρευξείνιες χώρες (κάτι που τώρα επιδιώκουν η Τουρκία αλλά και η Κύπρος).

Δυστυχώς η παρούσα οικονομική κρίση επιβεβαίωσε ότι η ευκαιρία ανάδειξης μιας πιο δυναμικής εικόνας χάθηκε και η Ελλάδα επιστρέφει στην εικόνα του θύματος (αυτή τη φορά των κερδοσκόπων).

Δυνητικά τρεις είναι οι αναβαθμοί ή τα στάδια της εικόνας μιας χώρας.

Το πρώτο είναι της φτωχής ή μικρής χώρας, το δεύτερο της περιφερειακής δύναμης και το τρίτο της συμπαντικής (global) υπερδύναμης.

Δεν είναι τυχαίο ότι η εικόνα της συμπαντικής υπερδύναμης προωθείται ακόμη και μέσω ιδρυμάτων, όταν βλέπουμε αμερικανικά ή βρετανικά πανεπιστήμια να διεκδικούν τα εύσημα του global ή του world-class university. Η αλλαγή εικόνας μιας χώρας μπορεί να αποτυπωθεί ακόμη και στη λογοτεχνία όταν τα εσωστρεφή μυθιστορήματα, που μιλούν για εθνικά τραύματα, χαμένες πατρίδες ή εμφύλιους πολέμους, τα διαδεχτούν τα μυθιστορήματα-μεταφορές για τη χώρα, όπως διαβάστηκε για χρόνια ο «Ζορμπάς» του Καζαντζάκη, ή τώρα λειτουργούν τα μυθιστορήματα του Παμούκ για την Τουρκία. Δυστυχώς η Ελλάδα δεν μπόρεσε να κάνει το άλμα και να υπερβεί το σύμπλεγμα της μικρής χώρας, προβάλλοντας τη δυναμική εικόνα μιας περιφερειακής δύναμης, ρόλο που φιλοδοξεί να παίξει η Τουρκία με τον νέο της Οθωμανισμό.

Το παράδοξο στην περίπτωση της Ελλάδας είναι ότι ενώ όλοι σχεδόν εκφράζουν τη δυσαρέσκειά τους για τα όσα συμβαίνουν στον τόπο με τη δύσκολη καθημερινότητα ή τις υποβαθμισμένες υπηρεσίες, όταν κάποιο ξένο έντυπο γράψει κάτι αρνητικό για τη χώρα αρκετοί σπεύδουν με εθνική υπερηφάνεια να υπερασπιστούν το γόητρό της. Η αντιφατική συνύπαρξη της χαμηλής αυτοεκτίμησης με την αίσθηση του περιούσιου λαού δείχνει την αμφίβολη υπέρβαση μιας παθητικής και κατά βάση αμυντικής εικόνας.