ΚΟΙΝΩΝΙΑ στην ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΠΑΝΑΝΙΑ: Το σύνδρομο του επιζήσαντος από την οικονομική κρίση

Του ΓΙΑΝΝΗ ΜΑΡΚΟΒΙΤΣ 

Διδάκτορος εργασιακής - οργανωσιακής ψυχολογίας 

markovii@cyta.gr

Στη δεκαετία του '60 διατυπώθηκε ο όρος «σύνδρομο του επιζήσαντος», που αναφερόταν στους διασωθέντες από το Ολοκαύτωμα.  

Οι διαταραχές που εντοπίστηκαν στους επιζήσαντες ήταν τα σοβαρά παθολογικά προβλήματα όπως η «μετατραυματική αγχώδης διαταραχή». Τα συμπτώματά της είναι ο φόβος της εκτέλεσης, οι εσωτερικές εντάσεις και τα άγχη, η μειωμένη αυτοπεποίθηση και η αδυναμία ανάληψης πρωτοβουλιών. Τα θύματα εμφάνιζαν γενικευμένη απάθεια, κατάθλιψη και ενοχή γιατί κατάφεραν να επιζήσουν.

Κατ' αντιστοιχία με τα παραπάνω, τα ψυχολογικά αποτελέσματα των εργαζομένων που βιώνουν το παραπάνω σύνδρομο λόγω οικονομικής και κοινωνικής κρίσης είναι η αδιάφορη και αρνητική στάση στην εργασία, η μειωμένη εργασιακή επίδοση και η δυσαρέσκεια. Το σύνδρομο του επιζήσαντος δημιουργεί αισθήματα ενοχής στον εργαζόμενο («εγώ δουλεύω, ενώ ο γείτονας απολύθηκε»), τα οποία επιτείνονται εξαιτίας της εργασιακής ανασφάλειας. Οι εργαζόμενοι εμφανίζουν την «ασθένεια του επιζήσαντος από την απόλυση» με συμπτώματα το θυμό, την κατάθλιψη, το φόβο και την ενοχή. Ουσιαστικά ο εργαζόμενος που παραμένει στη δουλειά του σε συνθήκες έντονης οικονομικής κρίσης και αυξανόμενης ανεργίας «πέφτει» σε ένα φαύλο κύκλο: οι επιπτώσεις της κρίσης και των μέτρων επηρεάζουν την εργασιακή συμπεριφορά (άγχος απόλυσης, φόβος για το μέλλον, γενικευμένο αίσθημα ανασφάλειας), βοηθούν στην ανάπτυξη του συνδρόμου, οι ενοχές πολλαπλασιάζονται, το άγχος εντείνεται, τα ψυχικά και παθολογικά προβλήματα αυξάνονται και οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές που εφαρμόζονται δημιουργούν νέα προβλήματα και επιπρόσθετες φοβίες, κ.ο.κ.

Ο καπιταλισμός στηρίχθηκε στο δόγμα της «συν-εξάρτησης», εργοδότες και εργαζόμενοι πορεύονται μαζί, ο ένας βοηθάει τον άλλον. Σύμφωνα με την παραπάνω άποψη, η ζωή του εργαζομένου «περιστρέφεται» γύρω από την εργασία του, η δε θέση του στην κοινωνία και στον κοινωνικό περίγυρο διαμορφώνεται σύμφωνα με την εργασία που κάνει.  

Σήμερα αυτό το δόγμα φαντάζει παρωχημένο, ανήκει σε ένα μακρινό παρελθόν και ο εργοδότης - είτε είναι το κράτος είτε ο ιδιώτης - φροντίζει να εξασφαλίζει πρώτιστα τη δική του επιβίωση, αδιαφορώντας για το ανθρώπινο κόστος.  

Η οικονομική κρίση και οι επιπτώσεις της βγάζουν τη μάσκα του νεοφιλελευθερισμού. Ο εργαζόμενος εξισώνεται με κόστος για την επιχείρηση και, εάν τίθεται σε κίνδυνο η ύπαρξή της, τότε αυτό πρέπει να μειωθεί. Η μείωση αντιστοιχεί με απόλυση, η οποία δημιουργεί ψυχολογικά προβλήματα πέραν των οικονομικών, κοινωνικών και οικογενειακών. Κατ' αντιστοιχία, όπως οι ναζί αδιαφορούσαν για τις ανθρώπινες ζωές, έτσι οι σημερινοί καπιταλιστές αδιαφορούν για τις απολύσεις, τη χειροτέρευση των εργασιακών συνθηκών και αμοιβών, τα εκρηκτικά κοινωνικά προβλήματα. Ομως με αυτή τη στάση δεν αναλογίζονται ότι στρώνουν το χαλί στο σύγχρονο ναζισμό, σκάβουν το δικό τους λάκκο - ο φόβος και η ενοχή που σπέρνουν στους εργαζομένους σταδιακά εξελίσσονται σε ανεξέλεγκτο μίσος και γενικευμένο φθόνο.

Το σύνδρομο του επιζήσαντος είναι ένα ενοχικό, φοβικό σύνδρομο. Βιώνεται ατομικά, αλλά έχει κοινωνικά αίτια. Αυτό σημαίνει ότι οι αιτίες που το παράγουν είναι η λύση του προβλήματος. Ο επιζήσας του Ολοκαυτώματος δεν θα είχε το σύνδρομο εάν δεν υπήρχε Ολοκαύτωμα. Η οικονομική κρίση και οι εφαρμοζόμενες πολιτικές ευθύνονται για τα θύματα-εργαζομένους, για τις απολύσεις και τα κοινωνικά και ψυχολογικά προβλήματα. Χωρίς μέτρα και μαζικές απολύσεις, τότε σύνδρομο δεν υπάρχει. Δεν υπάρχουν ασθενείς, όταν δεν υπάρχουν ασθένειες. 

Οι εργαζόμενοι οφείλουν πρωτίστως στον εαυτό τους, αλλά και στην επόμενη γενεά, να αντισταθούν και να αντιδράσουν. Και εάν δεν βρίσκουν επαρκείς λόγους, ας διαβάσουν το βιβλίο του Πρίμο Λέβι «Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος», για να μάθουν πώς ένας επιζήσας των ναζιστικών στρατοπέδων αντιμετώπισε και ερμήνευσε τη δική του τύχη, αλλά και την οργανωμένη εξολόθρευση των άλλων.

Κλείνοντας, η ανάπτυξη των συμπτωμάτων του συνδρόμου έχει ένα ακόμα κόστος. Το κόστος στο σύστημα υγειονομικής περίθαλψης και διασφάλισης της ψυχικής υγείας. Οσο περισσότεροι εμφανίζουν το σύνδρομο τόσο περισσότεροι χρειάζονται ψυχική υποστήριξη και περίθαλψη από το δημόσιο σύστημα Υγείας, το οποίο φροντίζουν με κάθε τρόπο να απαξιώνουν. Η τελευταία διαπίστωση καταγράφεται ως «παράπλευρη απώλεια», που οι «ψυχροί» οικονομικοί παράγοντες και σύμβουλοι επιδεικτικά αγνοούν και αποφεύγουν να συνυπολογίσουν στις στατιστικές τους εκτιμήσεις.