Απεχθή και Αθέμιτα Δημόσια Χρέη στις Διεθνείς Σχέσεις

Του ΗΛΙΑ ΜΠΑΝΤΕΚΑ

Καθηγητή Διεθνούς Δικαίου Πανεπιστημίου Brunel

Η κυβέρνηση της Νορβηγίας πρόσφατα ανακοίνωσε την εξάλειψη χρεών από πέντε κράτη τα οποία αφορούσαν αγορές ποντοπόρων πλοίων από νορβηγικά ναυπηγεία τη δεκαετία του ΄70. Γιατί όμως συνέβη αυτό;

Προς το τέλος της δεκαετίας του ΄70 η έλλειψη μεγάλων έργων απειλούσε να βάλει λουκέτο στα νορβηγικά ναυπηγεία και συνεπώς στις δουλειές χιλιάδων εργαζομένων. Για να αντιστρέψει την κατάσταση, η τότε κυβέρνηση επινόησε ένα πρόγραμμα εξαγωγής πλοίων σε αναπτυσσόμενες χώρες με το οποίο αυτές θα απολάμβαναν χαμηλούς τόκους δανειοδότησης καθώς και ένα κομμάτι από την ετήσια αναπτυξιακή βοήθεια της Νορβηγίας. Παρ' ότι φαινομενικά οι όροι αυτοί φαίνονται πέρα του δέοντος ευνοϊκοί, ουδείς μελέτησε (ούτε ενδιαφέρθηκε) αν οι αγοραστές είχαν τη δυνατότητα να αποπληρώσουν το χρέος τους ή ακόμα και αν πραγματικά χρειάζονταν τα πλοία αυτά. Ως αποτέλεσμα, μόλις λίγα χρόνια αργότερα η παγκόσμια τιμή των πλοίων μειώθηκε δραματικά, αυτά δεν αποτελούσαν πια επαρκή ασφάλιση έναντι των δανείων.

Οταν την ίδια περίοδο σημειώθηκε επιπλέον απότομη άνοδος των επιτοκίων δανεισμού τα χρέη των αγοραστών κατέστησαν δυσβάσταχτα. Για να αντεπεξέλθουν στις πληρωμές τους, οι πέντε αγοραστές αναγκάστηκαν από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο να μειώσουν ένα μεγάλο μέρος των κοινωνικών παροχών προς τους πολίτες τους, ιδίως στους τομείς της υγείας, εκπαίδευσης, συντάξεων, κλπ. Υπό αυτό το πρίσμα, η εξάλειψη του χρέους από μία χώρα που ήδη είχε αποκομίσει ένα τεράστιο κέρδος δεν αποτελεί φιλανθρωπία, αλλά είναι μέρος ενός μεγαλύτερου κινήματος με υποστηρικτές ήδη από το 1920, σύμφωνα με το οποίο απεχθή και αθέμιτα δημόσια χρέη δεν υπόκεινται σε υποχρέωση αποπληρωμής.

Η θεωρία του απεχθούς χρέους έχει αναγνωριστεί από διεθνείς οργανισμούς και διεθνή δικαιοδοτικά όργανα, όπως στην υπόθεση του δικτάτορα Τινόκο. 

Απεχθή χρέη είναι εκείνα που συνήφθησαν από δικτατορικά και αυταρχικά καθεστώτα για προσωπικό όφελος του οφειλέτη ή με σκοπό τη χειραγώγηση ενός πληθυσμού (όπως είναι π.χ. η αγορά όπλων). Ο συγγενής όρος του αθέμιτου χρέους αφορά δανειοληπτικές συμβάσεις των οποίων ο σκοπός είναι παράνομος κατά το δίκαιο του οφειλέτη ή συμβάσεις που δεν συνήφθησαν με νόμιμο τρόπο (π.χ. σφετερισμός, διαφθορά).

Αφορά επίσης περιπτώσεις στις οποίες οι όροι του δανείου είναι ευνοϊκοί μόνο για τον δανειστή καθώς επίσης και όταν το κράτος δεν είχε καμία ανάγκη τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή να δανειστεί αλλά πιέστηκε προς τούτο. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις αναγνωρίζεται ότι επειδή τα χρέη των κρατών προς τρίτους λαμβάνονται στο όνομα του λαού και προς άμεσο όφελος αυτού, οιοδήποτε χρέος δεν φέρει αυτά τα χαρακτηριστικά δεν βαρύνει ούτε το κράτος ούτε τις μελλοντικές του γενεές. 

Αν και υπάρχει σφοδρή αντίδραση από τα πλούσια κράτη, η κρατούσα άποψη υποστηρίζει ότι στη διαμάχη μεταξύ υποχρέωσης αποπληρωμής δημοσίου χρέους και παροχής θεμελιωδών δικαιωμάτων (τόσο πολιτικών όσο και οικονομικών/κοινωνικών, όπως το δικαίωμα στη δωρεάν υγεία, παιδεία, στο νερό, στη διατροφή κλπ.) το δεύτερο απολαμβάνει πρωτεύοντα χαρακτήρα όταν δεν υπάρχουν αρκετοί πόροι για να καλυφθούν και τα δύο. Αυτό ισχύει πολύ δε περισσότερο στην περίπτωση απεχθών ή αθεμίτων χρεών.