Η ηθική υπεράνω του συμφέροντος

Από την Βάσω Κιντη

Αναπληρώτρια καθηγήτρια Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Δικαιολογείται ηθικά η ξένη ανθρωπιστική παρέμβαση σε μια χώρα; Η ίδια η αναφορά στην ηθική σε ό,τι αφορά τη διεθνή πολιτική και τις διεθνείς σχέσεις δημιουργεί αμέσως επιφυλάξεις και σκεπτικισμό, αν όχι μειδιάματα και ειρωνεία. Θεωρείται δεδομένο ότι τα κράτη στη διεθνή σκηνή ενεργούν με βάση ένα στενά νοούμενο ίδιον συμφέρον, ότι η διεθνής πολιτική δεν είναι παρά συσχετισμός ισχύος και ότι η τυχόν επίκληση της ηθικής από τους διεθνείς παίκτες δεν είναι παρά ένα προπέτασμα καπνού που κρύβει τη σκληρή επιδίωξη ιδιοτελών στόχων.

Ωστόσο, ακόμη και ο πιο ρεαλιστής των διεθνών σχέσεων θα πρέπει, νομίζω, να αναγνωρίσει ότι οι κινήσεις στη διεθνή σκηνή μπορούν να αποτιμηθούν ηθικά, ότι ηθικές αξίες και αρχές ενσωματώνονται στους διεθνείς κανόνες και ότι η απόρριψη της ηθικής διάστασης μιας συμπεριφοράς υποδηλώνει και αυτή μια ηθική στάση.

Ποια ηθικά ζητήματα εγείρονται σε σχέση με τις λεγόμενες ανθρωπιστικές παρεμβάσεις; Ζητήματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ατομικών ελευθεριών, ζητήματα δικαιοσύνης, γενικού συμφέροντος, αυτονομίας και αξιοπρέπειας, ανθρωπιστικής αλληλεγγύης και βοήθειας. 

Επί Ψυχρού Πολέμου, ενώ δεν έλειπαν οι επεμβάσεις σε ξένα κράτη (π.χ., η επέμβαση της ΕΣΣΔ στην Τσεχοσλοβακία, των ΗΠΑ στη Γρενάδα, κτλ.), το θέμα της ανθρωπιστικής παρέμβασης δεν απασχολούσε τόσο πολύ διότι το διπολικό σύστημα της εποχής με τις παγιωμένες σφαίρες επιρροής δεν επέτρεπε πολλές κινήσεις.

Με την κατάρρευση του ΄89, χαλάρωσαν οι περιορισμοί που επέβαλλε ο ανταγωνισμός των υπερδυνάμεων και εντάθηκε η συζήτηση για το κατά πόσον είναι ηθικά θεμιτές οι παρεμβάσεις, δεδομένων των εξελίξεων στα Βαλκάνια, στον Κόλπο ή στην Αφρική, αλλά και της εξαιρετικής εμβέλειας και επιρροής που απέκτησε ο λόγος περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ο οποίος μέχρι τότε αντιμετωπιζόταν από αρκετούς ως δάκτυλος του ιμπεριαλισμού.

Σήμερα μαζικές παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε μια χώρα μπορούν να δικαιολογήσουν ηθικά τη διεθνή παρέμβαση, ειδικά μάλιστα όταν οι εξεγερμένοι που καταδιώκονται και σφαγιάζονται από έναν τύραννο χωρίς δημοκρατική νομιμοποίηση επιζητούν οι ίδιοι τη διεθνή αρωγή, ώστε να διεκδικήσουν τον συλλογικό αυτοπροσδιορισμό τους.

Το ζήτημα της κρατικής κυριαρχίας, το οποίο αποτελούσε απαραβίαστη αρχή την προηγούμενη περίοδο, έχει χάσει πλέον την απόλυτη προτεραιότητά του έναντι των δικαιωμάτων και της ανθρωπιστικής μέριμνας, αφού θεωρείται ότι αξίζει τον σεβασμό μόνον όταν το κράτος παρέχει στους πολίτες του ένα ασφαλές πλαίσιο για να απολαμβάνουν τις ελευθερίες τους και να επιδιώκουν τα συμφέροντά τους χωρίς τον φόβο μιας εσωτερικής και εξωτερικής απειλής.

Οταν το κράτος αυτό όχι μόνο δεν μπορεί να εγγυηθεί εσωτερικά αυτό το ασφαλές πλαίσιο αλλά φθάνει στο σημείο να βομβαρδίζει τον ίδιο τον λαό του, ποια είναι η ηθική βάση της κυριαρχίας του; Η διεθνής κοινότητα δεν μπορεί να αποστρέφει το βλέμμα της από την απροκάλυπτη βία ειδικά σε ένα ανοιχτό παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον με τόσους σύνθετους διεθνείς δεσμούς. Γιατί το τίμημα της διεθνούς τάξης πρέπει να είναι η ανοχή μιας κατάφωρης αδικίας;

Ασφαλώς η αντίδραση της διεθνούς κοινότητας δεν χρειάζεται να είναι κατ΄ ανάγκην στρατιωτική. Υπάρχουν και άλλες προηγούμενες επιλογές, οικονομικές, πολιτικές, διπλωματικές, που μπορεί να αποδειχθούν επαρκείς και αποτελεσματικές χωρίς την καταφυγή σε περαιτέρω βία. Ούτε η ανάληψη πρωτοβουλιών πρέπει να είναι αυθαίρετη και μονομερής.

Διεθνείς θεσμοί και οργανισμοί μπορούν να δρομολογήσουν κανόνες και να παράσχουν το πλαίσιο ώστε η ανησυχία και η μέριμνα της διεθνούς κοινότητας να μπορούν να εκφραστούν όχι ως επιθετική σταυροφορία αλλά ως υπεράσπιση των αρχών που η ίδια σταθμίζει και υιοθετεί.