Η ανυπακοή ως νέα μορφή πολιτικής δράσης

Γράφει η ΒΙΚΗ ΤΣΙΩΡΟΥ

Ο Ερίκ είναι ο ήρωας του τελευταίου μυθιστορήματος «Η επιστροφή των άγριων λέξεων» του Τιερί Μπενστινγκέλ.

Ηλεκτρολόγος στο επάγγελμα, βρίσκεται τελικά να δουλεύει ως επισκευαστής ηλεκτρονικών συσκευών μιας εταιρείας που προσφέρει τις υπηρεσίες της τηλεφωνικώς. Και ενώ οφείλει να παπαγαλίζει το κείμενο που του έχει δοθεί με σκοπό να πείσει τον πελάτη να ξοδέψει όσο το δυνατόν περισσότερα χρήματα, αποφασίζει ένα πρωί να πάψει να υπακούει στις εντολές της εταιρείας, να επικοινωνεί με τους πελάτες, να τους βοηθά πραγματικά και μάλιστα αν χρειαστεί να πηγαίνει σπίτι τους για να επισκευάζει τις όποιες χαλασμένες συσκευές τους.

Πόσο απέχει από την πραγματικότητα αυτό το σενάριο; Καθόλου!

Οι εκκλήσεις για πολιτική ανυπακοή πολλαπλασιάστηκαν τα τελευταία χρόνια στη Γαλλία, ενώ και στην Ελλάδα εμφανίζονται φαινόμενα που παραπέμπουν σε κάτι σχετικό, όπως η άρνηση πληρωμής διοδίων.

Οπως διαβάζουμε σε γαλλικό περιοδικό, η Μπαμπέτ -υπαρκτό πρόσωπο-, ταμίας σε σούπερ μάρκετ στην Ορλεάνη, δεν «χτυπούσε» στην ταμειακή της μηχανή προϊόντα πρώτης ανάγκης σε ανθρώπους που δεν είχαν να πληρώσουν, έως την ημέρα που απολύθηκε. 

Μια άλλη περίπτωση, αυτή του Ντομινίκ, υπαλλήλου στη γαλλική εταιρεία ηλεκτρισμού, που επανασυνέδεε με ρεύμα φτωχά νοικοκυριά από τα οποία το είχαν κόψει αφού δεν είχαν να το πληρώσουν. Και δεν είναι οι μόνες περιπτώσεις: κάποιοι υπερασπίζονται με όσα μέσα διαθέτουν, και αντίθετα στους νόμους του κράτους μετανάστες χωρίς χαρτιά, ενώ κάποιοι διευθυντές σχολείων αρνούνται να καταγράψουν στοιχεία μαθητών που έχουν σχέση με τη χώρα καταγωγής τους και την ημερομηνία εισόδου των γονιών τους στη Γαλλία. Το ίδιο συμβαίνει και με υπαλλήλους κρατικού οργανισμού ανεύρεσης εργασίας, οι οποίοι αρνούνται να δώσουν στοιχεία στη Νομαρχία για όσους ξένους ζητούν εργασία.

Η ανυπακοή, η πολιτική ανυπακοή, «η άρνηση δηλαδή ενός ή περισσότερων ατόμων απέναντι στην τήρηση ορισμένων νόμων, απαιτήσεων ή εντολών της κυβέρνησης» φαίνεται να γίνεται μια συχνή μορφή πολιτικής δράσης, γράφουν στο βιβλίο τους «Γιατί να αντιστέκεσαι στη Δημοκρατία;» οι Αλμπέρ Οζιάν και Σάντρα Λοζιέ, ενώ έχει προηγηθεί το «Πολιτική ανυπακοή και δημοκρατία» του Χάουαρντ Ζιν.

Παλαιό φαινόμενο

Η πολιτική ανυπακοή δεν είναι ωστόσο φαινόμενο των ημερών μας. Ο Χένρι-Ντέιβιντ Θορό, το 19ο αιώνα αρνούμενος να πληρώσει φόρους που θα χρηματοδοτούσαν τον πόλεμο των ΗΠΑ με το Μεξικό, φυλακίστηκε, αφήνοντας πίσω του το περίφημο δοκίμιο «Πολιτική Ανυπακοή», μεταφρασμένο στα ελληνικά από αρκετές εκδόσεις, όπως από τη Διεθνή Βιβλιοθήκη, τις εκδόσεις «Ερατώ» και από τις εκδόσεις της Θεσσαλονίκης «Κατσάνος». Την ίδια σχεδόν εποχή η πρώτη Γαλλίδα φεμινίστρια Ουμπερτίν Οκλέρ αρνήθηκε να πληρώσει τους φόρους της επειδή οι γυναίκες δεν είχαν δικαίωμα ψήφου.

Η ανυπακοή είναι μια μορφή πολιτικής δράσης, η οποία ταιριάζει με νέες πρακτικές κοινωνικής αμφισβήτησης. Μήπως θα έπρεπε να συνδέσουμε την αύξηση του αριθμού αυτών των πρακτικών με τη μείωση της επιρροής των πολιτικών κομμάτων και των συνδικάτων ή με τη φθορά των παραδοσιακών μορφών διεκδικητικών δράσεων, όπως οι απεργίες και οι διαδηλώσεις;

Πράξεις ανυπακοής

Το νόημα πράξεων ανυπακοής από τους πολίτες μιας χώρας εξηγεί ο ένας εκ των δύο συγγραφέων του βιβλίου: «Γιατί να αντιστέκεσαι στη Δημοκρατία;», Αλμπέρ Οζιάν:

Η ανυπακοή δεν περιορίζεται στην άρνηση εφαρμογής ενός νόμου ή ενός κανονισμού. Είναι μια μορφή πολιτικής πράξης. Το να πεις ένα απλό "όχι" δεν έχει να κάνει με την πολιτική ανυπακοή. Το να κάνεις απεργία πείνας ή να επιστρέψεις τα παράσημά σου στο κράτος δεν είναι πράξεις ανυπακοής.

Αντίθετα, το να αρνηθείς να πας στον πόλεμο και να διωχθείς γι' αυτή σου τη στάση, είναι. Μια πράξη πολιτικής ανυπακοής σημαίνει να βρίσκεσαι με δική σου βούληση σε σύγκρουση με έναν νόμο ή κανονισμό ζητώντας δημοσίως να αμφισβητηθεί, έτσι ώστε αυτός ο νόμος ή ο κανονισμός να κριθεί από τη Δικαιοσύνη παράνομος ή άδικος και να καταργηθεί.

Αν κάποιοι πολίτες αποφασίσουν να παρανομήσουν και το κράτος δεν προχωρήσει σε δίωξή τους, τότε η πράξη τους δεν θα έχει κανένα αντίκρισμα. Θα έχει χάσει το νόημά της. Παραδείγματος χάριν, στη διάρκεια του πολέμου στο Βιετνάμ που σημάδεψε την ιστορία της ανυπακοής των πολιτών, οι νέοι Αμερικανοί αρνήθηκαν να καταταγούν στο στρατό. Σήμερα, η στρατιωτική θητεία έχει καταργηθεί και ο στρατός έχει γίνει επαγγελματικός.

Ετσι, δεν υπάρχει πλέον λόγος να αντισταθείς αφού η αιτία δεν υπάρχει. Σήμερα οι αντιδράσεις για τον πόλεμο στο Ιράκ είναι πολύ διαφορετικές.

Υπάρχει λόγος ανυπακοής στη δημοκρατία;

Σε ένα δημοκρατικό καθεστώς, προσφέρεται στους πολίτες ένας μεγάλος αριθμός πολιτικών και κοινωνικών δικαιωμάτων.

Και έχουν στη διάθεσή τους πολλά μέσα να αντισταθούν σε μέτρα που θεωρούν άδικα με τρόπους πιο παραδοσιακούς από ό,τι η ανυπακοή. Ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των μειονοτήτων είναι εγγυημένος. Αλλά ακόμη κι αν η κοινωνική δημοκρατία πολλές φορές υπολειτουργεί, πολλοί από τους μηχανισμούς της επιτρέπουν την αμφισβήτηση άδικων ρυθμίσεων. Φυσικά η διαδικασία απόσυρσής τους είναι χρονοβόρα και τα αποτελέσματα δεν είναι πάντα ασφαλή... Η ανυπακοή, από αυτή την άποψη, δεν είναι μια αυτονόητη πράξη. Επιπλέον, αν δεν δεχτούμε τους κοινούς κανόνες που διέπουν μια δημοκρατία, αρνούμενοι να εφαρμόσουμε τους νόμους που έχουν ψηφιστεί από την πλειονότητα, με το πρόσχημα ότι δεν αρέσουν σε μια μειονότητα, κινδυνεύουμε να ανοίξουμε την πόρτα στο φασισμό.

Ομως υπάρχουν περιπτώσεις που στη δημοκρατία εντοπίζονται και αυταρχικές τάσεις...

Ορισμένες φορές ένας νόμος εμπεριέχει κάποια σοβαρή απειλή για τη δημοκρατία. Αλλωστε ένα μέρος των οπαδών της ανυπακοής σήμερα το κάνει από αντίδραση σε αυτό που αντιλαμβάνεται ως αυταρχική άσκηση της δημοκρατίας. Αντίδραση σε μια πρακτική που δεν θεωρεί αναγκαίο να περάσει από όλες τις δημοκρατικές διαδικασίες επειδή πιστεύει πως γνωρίζει εκ των προτέρων τις καλύτερες λύσεις. Αυτό είναι που οι οπαδοί της ανυπακοής καταγγέλλουν σε ατομικό επίπεδο και αρνούνται να κάνουν ό,τι τους ζητούν. Ενας καθηγητής π.χ. μπορεί να πει: «Δεν θα εφαρμόσω την εγκύκλιο του υπουργείου», αλλά δεν μπορεί να ισχυριστεί: «Θα αλλάξω την κυβέρνηση ή το σύστημα». Για αυτό το λόγο ένα μέρος της Αριστεράς θεωρεί πως η ανυπακοή των πολιτών έχει αξία σε ατομικό επίπεδο χωρίς να διαθέτει πολιτική σημασία.

Κατά τον Θορό, η ανυπακοή είναι η βάση της δημοκρατίας...

Στην έννοια της ανυπακοής υπάρχει μια πολύ ριζοσπαστική διάσταση που υπερασπίζεται το ίδιο το δικαίωμα της δημοκρατίας, αυτόν τον τόπο όπου άτομα δέχονται να χάσουν ένα μέρος της ελευθερίας τους προκειμένου να συνυπάρξουν σε ένα συλλογικό σύστημα δικαιωμάτων και αμοιβαίων υποχρεώσεων. Αυτή η συνύπαρξη πρέπει να είναι εκούσια. Σε μια δημοκρατία ένα άτομο έχει άραγε το δικαίωμα να αποσυρθεί από το έθνος του όταν η κυβέρνησή του στρέφεται εναντίον του και του επιβάλλει πράγματα που τον καταπιέζουν; Η υπεράσπιση της αρχής μιας ριζοσπαστικής δημοκρατίας, όπως την εννοεί ο Θορό, είναι σαν να συμφωνείς με την άποψη πως ο καθένας έχει το απόλυτο δικαίωμα για το οτιδήποτε. Δεν πρόκειται λοιπόν για ένα δικαίωμα που στηρίζει την αντιπροσωπευτική δημοκρατία.