Τύπος σε κρίση, με φόντο μια καταστροφή

Του ΝΙΚΟΥ ΞΥΔΑΚΗ

Η κρίση του Τύπου είναι για τους δημοσιογράφους σαν τις ανίατες ασθένειες που πλήττουν ένα μέλος της οικογένειας: όλοι μιλούν ψιθυριστά γι΄αυτήν, με μετωνυμίες, με εξορκισμούς, όλοι πιστεύουν ότι κάποιο θαύμα θα συμβεί… Αλλά το θαύμα δεν έρχεται. Τουλάχιστον από εκεί που το περιμένουμε και όπως το περιμένουμε.

Το θαύμα έρχεται σαν τραύμα. Ιδίως στη χειμαζόμενη Ελλάδα, όπου η κρίση στον Τύπο ενδημούσε πολύ πριν από την οικονομική κρίση που κλονίζει πια όλη τη χώρα. 

Κρίση τριπλή: αφενός, η διεθνής δομική κρίση του Τύπου, σε μια μεταιχμιακή εποχή για την ενημέρωση και τη δημοσιογραφία, στη μετάβαση από τον χάρτινο στον ψηφιακό πολιτισμό. Μετά, η κρίση του εγχώριου μοντέλου: της διαρκώς διαστελλόμενης φούσκας των μήντια από το ’90 έως σήμερα, με αγοραπωλησίες συχνοτήτων, λαθρόβιες εφημερίδες φοροδιαφεύγουσες και εισφοροδιαφεύγουσες που συντηρούνται με κρατική διαφήμιση, σαλταδόρους επιχειρηματίες, αεριτζίδικες εταιρείες που αντλούσαν κεφάλαια απο το Χρηματιστήριο, ασφυκτική διαπλοκή με οικονομικά συμφέροντα και λόμπι εξουσίας, εντολοδόχους ή ανεπαρκείς δημοσιογράφους… Θα αρκούσαν αυτά, για να σαρωθεί ο Τύπος. Αλλά ήρθε και το τρίτο: το εγχώριο κραχ και το ευρωπαϊκό ντόμινο.

Σε αυτό το φόντο πλέον, φόντο κοινωνικής καταστροφής και πολιτικής-πνευματικής ένδειας, πρέπει να δούμε την κρίση που σαρώνει τον ελληνικό Τύπο. Και την υστάτη ώρα, να μιλήσουμε, να ασκήσουμε αυτοκριτική, να ονοματίσουμε την ασθένεια, μήπως και καταλάβουμε τι συμβαίνει και τι θα συμβαίνει εφεξής. Να κατανοήσουμε, ας πούμε, ότι το νέο τοπίο των μήντια δεν είναι καλύτερο ή χειρότερο για τους αναγνώστες-πελάτες, τους καταναλωτές ενημέρωσης (κατά τη γνώμη μου, είναι πιο χαοτικό), αλλά φαίνεται ότι μπορεί να υπάρχει και χωρίς επαγγελματίες δημοσιογράφους: αυτό νομίζουν οι καταναλωτές, αφού βρίσκουν την τροφή τους δωρεάν στο Διαδίκτυο.

Οσο διαφορετικός είναι ο ιντερνετοφάγος καταναλωτής σε σχέση με τον αστό εφημεριδαναγνώστη, άλλο τόσο διαφορετικός είναι ο δημοσιογράφος του Διαδικτύου σε σχέση με τον “εφημεριδά”. Ο εφημεριδάς ανήκε στη μεσαία τάξη και έγραφε γι΄αυτήν· ο διαδικτυακός είναι ένας πρεκάριος, ένας επισφαλής που πληρώνεται με μπλοκάκι, στην εποχή που η μεσαία τάξη πεθαίνει γοργά, άρα δεν της απευθύνεται καν. Σταδιακά, οι περισσότεροι δημοσιογράφοι γίνονται σαν τους διαδικτυακούς, ντεκλασέ και επισφαλείς· στους αντίποδες βρίσκεται μια ολιγάριθμη ομάδα επώνυμων δημοσιογράφων, με υπογραφή, με την προστιθέμενη αξία του σταρ. Οι πολλοί μεσαίοι, αυτοί που παρήγαγαν τον πολιτισμό της εφημερίδας, τον πολιτισμό της νεωτερικότητας, εξαφανίζονται μαζί με τη μεσαία τάξη που τους ανέδειξε, τους έτρεφε και στην οποία απευθύνονταν.

Το αναδυόμενο σχήμα των μήντια είναι φαινομενικά μόνο πιο δημοκρατικό· ουσιαστικά οδεύουμε σε διαφορισμό, σε μήντια δύο ταχυτήτων: γρήγορη και αργή, για πλούσιους και φτωχούς, για ελίτ και μάζες. 

Στην αργή ταχύτητα, τα μήντια θα είναι δωρεάν ή πολύ φτηνά, και η προσφερόμενη ενημέρωση γενική, ρηχή, χωρίς αξιολόγηση· μια διαρκής ροή θραυσμάτων χωρίς νόημα. 

Στη γρήγορη ταχύτητα, η ενημέρωση ιεραρχείται, αξιολογείται, ταξινομείται, εξηγείται, νοηματοδοτείται ― και πληρώνεται, απ’ όσους μπορούν να την αξιοποιήσουν για να κερδίσουν: ισχύ, επιρροή, χρήμα.

Η αργή ταχύτητα κατακλύζει ήδη τον κόσμο μας: είναι τα δωρεάν ραδιοτηλεοπτικά κανάλια, είναι τα φρι πρες, τώρα πια και τα σάιτ με αναδημοσιεύσεις και sampling των “χάρτινων” μήντια. Στην Ελλάδα, μέγα μέρος των ραδιοτηλεοπτικών μήντια και σχεδόν όλο το Διαδίκτυο στηρίζονται σε αυτό το sampling και τον σχολιασμό των παλαιών χάρτινων μήντια· ουσιαστικά συνιστούν ένα μετα-μέσο, μια μεταγλώσσα με αξία μικρότερη από την πηγή τους. Αλλά είναι δωρεάν… 

Εχει αξία αυτό το δωρεάν; Κατή τη γνώμη μου, ελάχιστη. Παρότι το Διαδίκτυο είναι μια ανεκτίμητη βιβλιοθήκη, η δωρεάν ενημέρωση των μπλογκ και των ιστότοπων είναι στην καλύτερη περίπτωση μια διαρκής επανάληψη ίδιων ειδήσεων, χωρίς αναφορά πηγής, εκτός πλαισίου αναφοράς, με τρόπο που δεν παράγουν νόημα. Ελάχιστοι ιστότοποι παράγουν ενημέρωση πρωτογενώς, και κανείς απ΄αυτούς δεν μπορεί να είναι βιώσιμος οικονομικά.

Με αυτή την έννοια, τα πρώτα θύματα της διεθνούς κρίσης του Τύπου και της κατάρρευσης της εγχώριας φούσκας θα είναι οι επαγγελματίες δημοσιογράφοι. Με χαμένο το κύρος τους, υποβλεπόμενοι από την υπόλοιπη κοινωνία, την μηντιοκρατούμενη και χειραγωγούμενη, κατηγορούμενοι ήδη για αναξιοπιστία και διαπλοκή, ακόμη και για προπαγάνδα, πολλοί δημοσιογράφοι θα πληγούν καίρια, μαζί με τη μεσαία τάξη, την τάξη τους, την οποία στο παρελθόν είτε πρόδωσαν είτε περιφρόνησαν είτε φενάκισαν είτε χειραγώγησαν.  

Δυστυχώς, δεν θα πληγούν οι χειρότεροι και οι φταίχτες. Αλλά είπαμε: το φόντο είναι μια καταστροφή.