Στην πνευματική ζωή δεν υπάρχουν μέσοι όροι

Του ΓΙΩΡΓΟΥ Ι. ΚΩΣΤΟΥΛΑ

Θεωρώ σπουδαία την επισήμανση ότι πρέπει να αποκολληθούμε από την, μόνο στατιστικής σημασίας, σπουδαιότητα των μέσων όρων στην πνευματική ζωή και να επικεντρώσουμε την προσοχή μας, το ενδιαφέρον και την αρωγή μας στους λίγους ξεχωριστούς.

Στην πνευματική ζωή δεν υπάρχουν μέσοι όροι. Είναι σαν να αθροίζουμε τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη και τις υπηρέτριές τους και να διαιρούμε το άθροισμα δια τέσσερα. Τι νόημα, τι αξία μπορεί να έχει αυτό το πηλίκον;

Οι απογοητευτικές γνωστικές επιδόσεις των νέων μας, που ακούγονται, κατά καιρούς, και προς τις οποίες τόσο αρέσκονται τα ΜΜΕ, δεν πρέπει να μας πτοούν, ούτε πρέπει να τις παίρνουμε τοις μετρητοίς.

Σημασία έχει πόσοι είναι οι καλοί και μ΄ αυτούς θα πρέπει να προχωρήσουμε. Ετσι ήταν πάντα. Το έχει πει, τόσο καίρια, ο Μαλρώ: "Η παιδεία δεν είναι για όλους. Είναι για τον καθένα ξεχωριστά".

Εν προκειμένω, έχει ενδιαφέρον και η άποψη του Φαίδωνα Βεγλερή, ο οποίος για την, παραπλήσιας με τον μέσο όρο, έννοια του "έπί ίσοις όροις", καθώς και για τον θεσμό, προπύργιο της γεροντοκρατίας και της μετριοκρατίας- εννοώ την προαγωγή "κατ΄ αρχαιότητα"-, έχει γράψει: "Όταν (προκειμένης μιας προαγωγής) ακούω να λένε ότι ΄επί ίσοις όροις, πρέπει να προτιμηθεί ο αρχαιότερος΄- σαν να υπάρχουν ίσοι όροι μεταξύ των μυαλών και των χαρακτήρων των ανθρώπων -ή ότι ΄δεν πρέπει να παραβλεφθούν τα δικαιώματα της αρχαιότητας΄, μεταφράζω αμέσως, ότι ο χειρότερος έχει ήδη επιλεγεί και αυτός είναι που θέλουν". (...)

Η νοοτροπία δεν είναι ελάττωμα, ούτε εθνικό χαρακτηριστικό

Μια άλλη διαπίστωση του Συμποσίου, άξια αναφοράς: Τα αίτια της κρίσης δεν είναι ιδεολογικά. Δεν είναι οι ιδέες που διαμορφώνουν τους ανθρώπους, αλλά οι αξίες και οι ανάγκες τους. Η αλλαγή θα έρθει, όχι αλλάζοντας ιδέες και ιδεολογίες, αλλά αλλάζοντας τις ανάγκες μας και την ιεράρχησή τους.

Οι ιδέες, και οι αναλύσεις διαυγάζουν τον κόσμο. Είναι, όμως, η πράξη αυτή που τον αλλάζει.

Εχει τη θέση της εδώ και η ωφελιμιστική εξέλιξη των ιδεών, από τον Ε. Φρομ: Οι ιδέες εμφανίζονται και διαδίδονται όταν απειλείται ένα ζωτικό (διάβαζε πρακτικό) ιδεώδες. Μερικά παραδείγματα: Η αποστροφή προς τον κομμουνισμό έχει την πηγή της στην παραβίαση της ατομικής ιδιοκτησίας.

Η ελευθερία έγινε το υπέρτατο ιδανικό της μεσαίας αστικής τάξης κατά των φεουδαρχών. Η ιδιωτική πρωτοβουλία αναπτύχθηκε κάτω από τις οξύτατες ανταγωνιστικές σχέσεις, στο πλαίσιο του καπιταλισμού του 19ου αιώνα. Το πνεύμα συνεργασίας και συλλογικότητας και οι ανθρώπινες σχέσεις έγιναν ιδανικά του καπιταλισμού με ανθρώπινο πρόσωπο του 20ου αιώνα. Ακόμα και η τιμιότητα έγινε τρόπαιο των καπιταλιστικών κοινωνιών, επειδή η έντιμη συναλλαγή είναι βασικός νόμος της ελεύθερης αγοράς.

Μια σπουδαία αλλαγή για τη σημερινή ελληνική κοινωνία θα ήταν, για παράδειγμα, όταν, κατά την ιεράρχηση των αναγκών της, πάψει η επιδίωξη και η καλλιέργεια του φαίνεσθαι, αντί του είναι. Όταν, δηλαδή, πάψουμε να είμαστε φιλόδοξοι για το τι θα γίνουμε, αντί για το τι θα κάνουμε, τι θα πράξουμε. Αυτό θα συνιστούσε μια θεμελιώδη αλλαγή νοοτροπίας. Κι αυτό, ευτυχώς, μπορεί να γίνει.

Οι αντικοινωνικές συμπεριφορές που παρατηρούμε δεν είναι προϊόν εθνικού χαρακτήρα. Ούτε γνώρισμα ενός λαού. Δεν είναι ένα στοιχείο της ταυτότητάς του. Απλούστερα: Μια κακή νοοτροπία δεν είναι φυσικό ελάττωμα.

Αντίθετα, είναι ένα από τα ευμετάβλητα και εύπλαστα συμπτώματα μιας απόλυτα ορθολογικής συμπεριφοράς, που αναπτύσσεται μέσα σε ένα συγκεκριμένο θεσμικό πλαίσιο. Είναι με άλλα λόγια μια κακή συνήθεια, ένα κρυστάλλωμα τρόπου ζωής που εγγράφεται πλέον ως ψυχική έξη.

Γιατί να μας ξαφνιάζει π.χ. η μη συμμόρφωση με τους κανόνες, όταν πρυτανεύει η διαφθορά και η διεκδίκηση προνομίων εις βάρος του συνόλου; Οταν τέτοιες συμπεριφορές, ως αποτέλεσμα ενός θεσμικού πλαισίου, επιβραβεύονται, μέσω της ανομίας και ατιμωρησίας;

Οι νοοτροπίες επιβεβαιώνονται στην επανάληψη και δικαιώνονται στην ευκολία. Επομένως, μπορούμε να τις αλλάξουμε. Το τι χρειάζεται γι΄ αυτό, το είπαμε δυο φορές παραπάνω, χωρίς να το υπογραμμίσουμε. Το κάνουμε τώρα: Χρειάζεται ένα διαφορετικό θεσμικό πλαίσιο, μια θέσμιση σε όλα: στη φορολόγηση (και τη φοροδότηση), στην ανταγωνιστικότητα, στην κοινωνική αλληλεγγύη, στη δημόσια διοίκηση κ.λπ. Μια θέσμιση που θα διαπλάθει και θα περιφρουρεί μια κοινωνία ωριμότερη στην αυτογνωσία της, μετρημένη στις επιθυμίες της, υπεύθυνη στις επιλογές της.

Πάνω απ΄ όλα όμως χρειάζεται η παραδοχή ότι τα προβλήματα είναι ντόπια και ότι μόνοι μας πρέπει να τα λύσουμε. Που σημαίνει, ότι μόνοι μας πρέπει να αλλάξουμε. Είναι άκρα ταπείνωση να περιμένουνε να μας αλλάξουν άλλοι.

Αναφορές:

Το κείμενο βοηθήθηκε από παρεμφερή κείμενα των: Στ. Καλύβα, Χαρ. Τσούκα και Στ. Ράμφου.

CAPITALGR