ΜΠΑΝΑΝΙΕΣ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ: Δύσκολοι καιροί για τη δημοκρατία στο «σύγχρονο αυταρχισμό» του 21ου αιώνα - Το 35% του παγκόσμιου πληθυσμού σήμερα ζει σε μη δημοκρατικές κοινωνίες

Tης ΤΑΝΙΑΣ ΜΠΟΖΑΝΙΝΟΥ

Η δημοκρατία - αντιπροσωπευτική, κοινοβουλευτική και θεμελιωμένη στη διάκριση των εξουσιών και στο κράτος πρόνοιας -, το πολίτευμα που επικράτησε θριαμβευτικά έναντι των υπολοίπων τον 20ό αιώνα, σήμερα περνάει κρίση.  

Σύμφωνα με την οργάνωση Freedom House, η δημοκρατία στον κόσμο υποχωρεί για όγδοη συνεχόμενη χρονιά: σε 54 χώρες δέχθηκε πλήγμα το 2013 ενώ μόνο σε 40 κέρδισε έδαφος. Το 35% του παγκόσμιου πληθυσμού σήμερα ζει σε μη δημοκρατικές κοινωνίες.

 
Στις δεκαετίες του '20 και του '30 ο κομμουνισμός και ο φασισμός έμοιαζαν να επικρατούν. Χαρακτηριστικό είναι πως όταν στην Ισπανία αποκαταστάθηκε προσωρινά η δημοκρατία το 1931, ο Μπενίτο Μουσολίνι το παρομοίασε με «επιστροφή στο λυχνάρι την εποχή του ηλεκτρισμού». 

  

Στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα όμως, ύστερα από δύο αιματηρότατους παγκόσμιους πολέμους, η δημοκρατία θριάμβευσε ακόμη και σε χώρες όπου φαινόταν αδύνατο: στην πρώην ναζιστική Γερμανία, στην πάμπτωχη και πολυπληθέστατη Ινδία, στη Νότια Αφρική μετά το απαρτχάιντ. Παράλληλα η χούντα έπεσε σε χώρες όπως η Ελλάδα, η Ισπανία, η Πορτογαλία, η Ισπανία, η Αργεντινή, η Βραζιλία και η Χιλή. Η κατάργηση της αποικιοκρατίας πρώτα και η κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης στη συνέχεια δημιούργησαν πολλές νέες δημοκρατίες.

 
Ο κόσμος εισήλθε στον 21ο αιώνα με μια βεβαιότητα: οι Δημοκρατίες έχουν κατά μέσο όρο υψηλότερο βιοτικό επίπεδο από τις μη Δημοκρατίες, είναι λιγότερο πιθανό να πάνε σε πόλεμο, επιδεικνύουν χαμηλότερη διαφθορά και οι πολίτες τους έχουν ελευθερία λόγου. Γιατί λοιπόν να μην επιθυμούν όλες οι χώρες να εκδημοκρατιστούν;

 
Η αρχή έγινε το 2003-2005 με τη Ροζ Επανάσταση στη Γεωργία, την Πορτοκαλί Επανάσταση στην Ουκρανία και την Επανάσταση της Τουλίπας στο Κιργιστάν. Μεσολάβησε η ανατροπή του Σαντάμ Χουσεΐν στο Ιράκ και ακολούθησε το Πράσινο Κίνημα στο Ιράν το 2009. Το 2011 οι ελπίδες για τη δημοκρατία στον κόσμο αναπτερώθηκαν για τα καλά με την Αραβική Ανοιξη. Σήμερα γνωρίζουμε ότι όλες αυτές οι προσπάθειες εκδημοκρατισμού εκφυλίστηκαν (εκτός ίσως από την Τυνησία, τη Γεωργία και, ύστερα από πολλά δεινά, το Ιράκ).

 
Παράλληλα στη Δύση, εν μέρει λόγω της οικονομικής κρίσης, έγιναν εμφανείς οι αδυναμίες της δημοκρατίας: ανισομερής επιρροή των πλουσίων στη λήψη των αποφάσεων, ανισότητες (πλουσιότερο 1%), υπερβολικός κομματισμός, σε σημείο που να παραλύει τη διακυβέρνηση (ΗΠΑ).

Η κομμουνιστοκαπιταλιστική Κίνα αποτελεί ενδιαφέρον παράδειγμα, γιατί έσπασε το μονοπώλιο στην οικονομική πρόοδο που κατείχε ο δημοκρατικός κόσμος. Πολλοί Κινέζοι δηλώνουν πρόθυμοι να ανεχθούν το αυταρχικό και διεφθαρμένο μονοκομματικό τους σύστημα, αρκεί να παράγει ευημερία. Εύγλωττη είναι πρόσφατη έρευνα του Pew Research Center σύμφωνα με την οποία οι Κινέζοι σε ποσοστό 83% δηλώνουν «πολύ ικανοποιημένοι» με την κατεύθυνση της χώρας τους έναντι μόνο 31% των Αμερικανών. Ο «Economist» παραθέτει το παράπονο ινδών μεγαλοεπιχειρηματιών ότι «η χαοτική δημοκρατία της Ινδίας παράγει σαθρές υποδομές, ενώ το δεσποτικό σύστημα της Κίνας αυτοκινητοδρόμους, αστραφτερά αεροδρόμια και υπερταχέα τρένα».   

 
Σύμφωνα με τη Freedom House, η τελευταία τάση και από τις πιο ύπουλες απειλές κατά της δημοκρατίας είναι ο «σύγχρονος αυταρχισμός» - ο οποίος χρησιμοποιεί πιο διακριτικές αλλά τελικά πιο αποτελεσματικές τεχνικές για να καταλύσει στην πράξη τη δημοκρατία. Ηγέτες όπως ο Βλαντίμιρ Πούτιν στη Ρωσία και ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν στην Τουρκία γονατίζουν την αντιπολίτευση χωρίς να την καταργούν και ελέγχουν ασφυκτικά τα μέσα ενημέρωσης, το δικαστικό σύστημα, την κοινωνία των πολιτών, την οικονομία, τα πάντα. Διοργανώνουν ελεύθερες εκλογές, όμως μεταχειρίζονται διάφορες μεθόδους για να χειραγωγήσουν το εκλογικό περιβάλλον. «Σύγχρονος αυταρχισμός» επικρατεί, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, στη Βενεζουέλα, στη Μολδαβία, στην Αρμενία, στην Ουκρανία, στο Εκουαδόρ, στην Ταϊλάνδη, ακόμη και στη Ρουμανία και στην Ουγγαρία.

 
Υπάρχει ελπίδα λοιπόν για τη δημοκρατία στον 21ο αιώνα;  

«Σε βραχυχρόνιο επίπεδο είμαι αρκετά απαισιόδοξος» απαντά  ο Μπερτράν Μπαντί, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πολιτικών Επιστημών (Sciences Po) στο Παρίσι. Και εξηγεί: «Η δημοκρατία δεν πρόκειται να καταλυθεί, όμως θα αυξηθεί η δυσαρέσκεια προς αυτήν, η οποία εκφράζεται μέσω της υψηλής αποχής στις εκλογές, της πτώσης της εμπιστοσύνης προς τους πολιτικούς, της μείωσης της μαχητικότητας... Υπάρχει όμως μια ελπίδα: η δημοκρατία θα επανεκκινηθεί από την κοινωνία όπου δρουν δυνάμεις οι οποίες έχουν ανάγκη να εκφραστούν. Αυτό όμως φαντάζει αδύνατο σε βραχυχρόνιο επίπεδο, καθώς διανύουμε την παρούσα πολύ δύσκολη περίοδο».

Δικαιώματα στα χαρτιά, υποχώρηση του κράτους πρόνοιας, ευημερία εν μέσω αυταρχισμού

Η αποσάθρωση της Ευρώπης
Η Ευρώπη διατηρούσε επί δεκαετίες ένα υποδειγματικό επίπεδο δημοκρατίας και σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ομως τα τελευταία χρόνια πολλές χώρες εμφανίζουν προβλήματα που σχετίζονται με τη μεταχείριση των μεταναστών και των μειονοτήτων ενώ υπάρχουν και παραδείγματα καταπάτησης της ελευθερίας του Τύπου, πέρα από την αποσάθρωση του κράτους πρόνοιας λόγω της ευρωκρίσης.

120 κατ’ όνομα Δημοκρατίες
Το 1941 υπήρχαν μόνο 11 Δημοκρατίες στον κόσμο. Το 1980 οι δημοκρατικές χώρες ήταν 120 (63% του συνόλου). Το 2000 έκθεση του Στέιτ Ντιπάρτμεντ ανέφερε ότι «ύστερα από τα αποτυχημένα πειράματα με αυταρχικές και ολοκληρωτικές μορφές διακυβέρνησης, φαίνεται ότι σήμερα, επιτέλους, η δημοκρατία έχει θριαμβεύσει».

Κίνα: ανάπτυξη και αυταρχισμός
Η Κίνα διέλυσε την πεποίθηση ότι η οικονομική ευημερία πηγαίνει χέρι-χέρι με τη δημοκρατία. Πολλοί Κινέζοι, των οποίων το βιοτικό επίπεδο διπλασιάζεται κάθε δεκαετία τις τελευταίες τρεις δεκαετίες, υποστηρίζουν ότι το αυταρχικό και διεφθαρμένο σύστημά τους είναι «πιο αποτελεσματικό από τη δημοκρατία» και λιγότερο επιρρεπές στα αδιέξοδα.

2.000.000.000
άνθρωποι ζουν σήμερα σε απολυταρχικά καθεστώτα. Η οργάνωση Freedom House, με έδρα την Ουάσιγκτον και παραρτήματα σε όλες τις ηπείρους, που είναι αφιερωμένη στη διάδοση της ελευθερίας ανά τον κόσμο, προειδοποιεί ότι το 2013 «οι ελευθερίες υποχώρησαν παγκοσμίως για όγδοη συνεχή χρονιά».

Κάν’ το όπως το Spotify
Στον σημερινό κόσμο όπου μπορείς να υπογράψεις ένα αίτημα με ένα κλικ και να ψηφίσεις σε κάθε ιστοσελίδα, οι δημοκρατικές διαδικασίες μοιάζουν αργές και αναχρονιστικές. Ο βρετανός Συντηρητικός βουλευτής Ντάγκλας Κάρσγουελ παρομοίασε τη δημοκρατία με την άλλοτε κραταιά αλυσίδα καταστημάτων δίσκων HMV που φαλίρισε γιατί ο κόσμος μπορεί πλέον να κατεβάσει και να ακούσει όποια μουσική θέλει, όποτε τη θέλει, μέσω ιστοσελίδων όπως το Spotify.

80%
των Ρώσων θεωρεί σημαντικότερη την «ισχυρή οικονομία» από τη «δημοκρατία» όπως έδειξε πρόσφατη δημοσκόπηση του Pew Research Center. Πολλές κατ’ όνομα Δημοκρατίες έχουν ολισθήσει σήμερα προς τον αυταρχισμό: διατηρούν μια δημοκρατική επίφαση διοργανώνοντας εκλογές αλλά τα πολιτικά δικαιώματα υπολείπονται και οι θεσμοί είναι δυσλειτουργικοί. Κλασικά παράδειγμα είναι η Τουρκία του Ερντογάν και η Ρωσία του Πούτιν.

Ηγέτες β' διαλογής όπως ο Μπους υιός
Στις ΗΠΑ, η δημοκρατία τείνει να γίνει συνώνυμη με το αδιέξοδο στο Κογκρέσο το οποίο έφερε τη χώρα δύο φορές στο χείλος της στάσης πληρωμών τους τελευταίους μήνες. Ο Ζανγκ Ουεϊουέι, από το Πανεπιστήμιο Φουντάν στην Κίνα, υποστηρίζει ότι «η δημοκρατία καταστρέφει τις ΗΠΑ γιατί θεσμοθετεί το αδιέξοδο και παράγει προέδρους δεύτερης διαλογής όπως ο Τζορτζ Μπους υιός».


Τι πήγε στραβά;
«Εκτός Δύσης, η δημοκρατία συχνά προχωρεί μόνο και μόνο για να καταρρεύσει. Και εντός Δύσης, η δημοκρατία συνδέεται υπερβολικά συχνά με το χρέος και τη δυσλειτουργικότητα» έγραψε ο «Economist», που αφιέρωσε το τελευταίο του τεύχος σε έρευνα για το «Τι πήγε στραβά με τη δημοκρατία». Ως τις δύο κυριότερες αιτίες αναφέρει την οικονομική κρίση του 2007-8 και την άνοδο της Κίνας. «Πολλοί απογοητεύτηκαν από τη λειτουργία του πολιτικού τους συστήματος - ιδίως όταν οι κυβερνήσεις διέσωσαν τους τραπεζίτες με χρήματα των φορολογουμένων και παρακολουθούσαν αμέτοχες όταν τα μεγαλοστελέχη συνέχισαν να απονέμουν τεράστια μπόνους στον εαυτό τους» γράφει η συντηρητική βρετανική πολιτική επιθεώρηση.

Μπερτράν Μπαντί
«Τα κοινωνικά κινήματα είναι πιο επιδραστικά από τις εκλογές»
«Τα κοινωνικά κινήματα τείνουν σήμερα να υπερτερούν της κλασικής εκλογικής διαδικασίας» λέει  ο Μπερτράν Μπαντί, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πολιτικών Επιστημών (Sciences Po) στο Παρίσι. «Αυτό οφείλεται σε τρεις λόγους. Ο πρώτος είναι ότι παντού στον κόσμο παρατηρείται μια κρίση της πολιτικής εκπροσώπησης: έχει μειωθεί σημαντικά η εμπιστοσύνη των λαών προς τα πολιτικά κόμματα και την πολιτική τάξη εν γένει. Στη Λατινική Αμερική η πολιτική κρίση δεν αφορά μόνο τη Βενεζουέλα αλλά βλέπουμε ότι ξέσπασε και στη Βραζιλία. Στην Ευρώπη, εκτός από την Τουρκία και την Ουκρανία, η πολιτική κρίση πλήττει άσχημα τις μεσογειακές χώρες, όπως τη Γαλλία, την Ιταλία, την Ισπανία και την Ελλάδα. Και αυτό είναι κάτι που δεν πρέπει να αγνοήσουμε» μας λέει.

Απέναντι σε αυτή την απαξίωση της πολιτικής, «η κοινωνία μοιάζει να κερδίζει σε αυτονομία. Εχει την τάση να παίρνει τα πράγματα στα χέρια της, όπως δείχνουν τα πάμπολλα κοινωνικά δίκτυα, επιτροπές γειτονιάς και άλλες παρόμοιες δομές. Σε αυτό βοηθούν και τα κοινωνικά μέσα δικτύωσης, καθώς το Internet δίνει τη δυνατότητα για οριζόντια επικοινωνία των ανθρώπων».

 
Ο δεύτερος λόγος για την κρίση δημοκρατίας είναι «η κακή λειτουργία των δημοκρατικών θεσμών σε όλα τα επίπεδα - από το ευρωπαϊκό ως το τοπικό. Πρόσφατα στην Ευρώπη «η δημοκρατική διαδικασία υποκαταστάθηκε από άλλες διαδικασίες: οι εκλεγμένοι Παπανδρέου και Μπερλουσκόνι αντικαταστάθηκαν από τον Παπαδήμο και τον Μόντι αντίστοιχα, οι οποίοι προήλθαν από τον χρηματοπιστωτικό τομέα και όχι από εκλογές» μας λέει.  

«Ενας τρίτος λόγος που συνέβαλε στην κρίση δημοκρατίας είναι η παγκοσμιοποίηση. Οι ουσιώδεις οικονομικές αποφάσεις λαμβάνονται πλέον από το ΔΝΤ, την Παγκόσμια Τράπεζα, την τρόικα και όχι από τα δημοκρατικά δίκτυα λήψης αποφάσεων, άρα δεν υπόκεινται σε λαϊκό έλεγχο. Αυτό κάνει τον κόσμο να υποψιάζεται ότι οι πολιτικοί βρίσκονται στην υπηρεσία των διεθνών θεσμών και όχι του λαού. Αυτό είναι επικίνδυνο, γιατί ανοίγει τον δρόμο στον λαϊκισμό και στις βίαιες αντιδράσεις».

 
Για να αντιμετωπιστεί η κρίση δημοκρατίας «πρέπει να αλλάξουμε το προσφερόμενο πολιτικό προϊόν. Το παράδειγμα του ΣΥΡΙΖΑ στην Ελλάδα είναι εμβληματικό, διότι έχει κυβερνητικές προοπτικές. Αντίθετα, ο Μπέπε Γκρίλο στην Ιταλία είναι μάλλον κίνημα διαμαρτυρίας παρά μια κυβερνητική προοπτική. Χρειαζόμαστε κόμματα με νέο πρόγραμμα, έτοιμα να κυβερνήσουν. Η πολιτική τάξη όμως μοιάζει ανίκανη να ανανεωθεί, και αυτό είναι ανησυχητικό» τονίζει ο γάλλος πανεπιστημιακός.

Ντανιέλ Μπουά

«Δύο βόμβες: η αδιαφάνεια και οι διεφθαρμένοι πολιτικοί»
«Η εμπιστοσύνη στους πολιτικούς θεσμούς είναι πολύ μειωμένη, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι καταδικάζεται η δημοκρατία γενικότερα» λέει  ο Ντανιέλ Μπουά, διευθυντής Ερευνών στο Κέντρο Πολιτικών Ερευνών (CEVIPOF) στο Παρίσι. Στο τελευταίο ετήσιο βαρόμετρο εμπιστοσύνης του CEVIPOF, που δόθηκε στη δημοσιότητα τον Ιανουάριο, μόνο το 25% των Γάλλων έχει εμπιστοσύνη στον πρωθυπουργό (έναντι 38% το 2009), το 87% θεωρεί ότι οι πολιτικοί δεν λαμβάνουν υπόψη τους τις επιθυμίες του λαού και το 69% πιστεύει ότι η δημοκρατία δεν λειτουργεί καλά στη Γαλλία. Παράλληλα, το 83% συμφωνεί ότι η δημοκρατία μπορεί να παρουσιάζει προβλήματα αλλά είναι καλύτερη από οποιαδήποτε άλλη μορφή διακυβέρνησης.

«Υπάρχει μια δημοκρατική επιταγή που επιμένει» συνεχίζει ο κ. Μπουά. «Ο κόσμος όμως επιθυμεί μια πιο μυώδη δημοκρατία, πιο δυνατή, που θα λαμβάνει αποφάσεις. Εχει δηλαδή μια αμφιθυμία απέναντι στη δημοκρατία: δεν την καταδικάζει αλλά επιθυμεί να γίνει πιο αποτελεσματική. Θεωρεί ότι οι πολιτικές που εφαρμόζονται είναι ανίκανες να μας βγάλουν από την κρίση».

Μια έκφραση της δυσαρέσκειας είναι η στροφή προς τα άκρα. «Οι ψηφοφόροι στρέφονται προς αυτά διότι έχουν την αίσθηση πως η κλασική Αριστερά και η κλασική Δεξιά δεν επιτυγχάνουν. Η Μαρίν Λεπέν (σ.σ.: του ακροδεξιού Εθνικού Μετώπου) είναι δημαγωγός: υπόσχεται για παράδειγμα μείωση της φορολογίας ή έξοδο από την ΕΕ και ο κόσμος πιστεύει το μήνυμά της. Αλλωστε η ΕΕ όλο και χάνει νομιμοποίηση στα μάτια των πολιτών της, οι οποίοι αντιμετωπίζουν τις Βρυξέλλες ως εχθρό ενώ πριν από λίγα χρόνια ήταν ευεργέτης. Ο κόσμος ψηφίζει ακροδεξιούς επειδή δεν βρίσκονταν ποτέ στην εξουσία, άρα δεν έχουν λερώσει τα χέρια τους, και παρότι αυτά τα κόμματα κινούνται στο όριο της δημοκρατίας οι ψηφοφόροι τους δεν επιθυμούν να καταλύσουν τη δημοκρατία».

Κατά τον συνομιλητή μας ένας τρόπος για την αντιμετώπιση της απαξίωσης της πολιτικής είναι να αντιμετωπιστεί η «βόμβα» της διαφθοράς. «Πρέπει να υιοθετηθούν σαφείς κανόνες προκειμένου να περιοριστεί η διαφθορά των πολιτικών και να επικρατήσει πραγματική διαφάνεια. Αλλά οι πολιτικοί δεν δείχνουν ενθουσιασμό για κάτι τέτοιο».