ΔΙΕΘΝΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ και ΠΟΛΙΤΙΚΗ: Αποτυχημενες ελίτ απειλούν το μέλλον μας

Tου  Martin Wolf / The Financial Times.
 

Το 2014, οι Ευρωπαίοι τιμούν τον εορτασμό της 100ης επετείου από την έναρξη του πρώτου παγκοσμίου πολέμου. 

Αυτή η καταστροφή ξεκίνησε τρεις δεκαετίες αγριότητας και βλακείας, καταστρέφοντας τα περισσότερα καλά του ευρωπαϊκού πολιτισμού στις αρχές του 20ου αιώνα. Στο τέλος, όπως προέβλεψε ο Τσώρτσιλ τον Ιούνιο του 1940, «ο Νέος Κόσμος, με όλες της τις δυνάμεις και την ισχύ του», χρειάστηκε να παρέμβει «για τη διάσωση και την απελευθέρωση του παλιού».
 

Οι αποτυχίες της πολιτικής, οικονομικής και πνευματικής ελίτ της Ευρώπης δημιούργησαν την καταστροφή που έπληξε τους λαούς τους μεταξύ 1914 και 1945. Η δική τους άγνοια και προκαταλήψεις επέτρεψαν την καταστροφή τους: λανθασμένες ιδέες και κακές αξίες λειτούργησαν. Αυτές περιελάμβαναν την αταβιστική πεποίθηση, ότι όχι μόνο οι αυτοκρατορίες ήταν υπέροχες και κερδοφόρες, αλλά και ότι ο πόλεμος ήταν ένδοξος και ελέγξιμος. Ήταν σαν μια τάση για συλλογική αυτοκτονία να κατέλαβε τους ηγέτες των μεγάλων κρατών.

Οι πολύπλοκες κοινωνίες στηρίζονται στις ελίτ τους για να κάνουν τα πράγματα, αν όχι σωστά, τουλάχιστον όχι τρομερά λανθασμένα. Όταν οι ελίτ αποτυγχάνουν, η πολιτική τάξη είναι πιθανό να καταρρεύσει, όπως συνέβη με τις ηττημένες δυνάμεις μετά από τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο. Οι ρωσικές, γερμανικές και αυστριακές αυτοκρατορίες εξαφανίστηκαν, κληροδοτώντας αδύναμους διαδόχους, γεμάτους δεσποτισμό. 

Ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος κατέστρεψε τα θεμέλια της οικονομίας του 19ου αιώνα: το ελεύθερο εμπόριο και τον κανόνα  χρυσού. 

Οι προσπάθειες να τα επαναφέρουν επέφερε περισσότερες αποτυχίες για τις ελίτ, αυτή τη φορά των Αμερικανών όσο και των Ευρωπαίων. Η Μεγάλη Ύφεση έκανε πολλά για να δημιουργήσει τις πολιτικές προϋποθέσεις για το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Ο ψυχρός πόλεμος, μία σύγκρουση δημοκρατιών με μια δικτατορία που γέννησε ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος, ακολούθησε.

Τα τρομερά αποτελέσματα των αποτυχιών της ελίτ δεν αποτελούν έκπληξη. Υπάρχει μια σιωπηρή συμφωνία μεταξύ των ελίτ και του λαού: 

Οι μεν  αποκτούν τα προνόμια και τα οικονομικά οφέλη της εξουσίας και της ιδιοκτησίας, οι δε, σε αντάλλαγμα, αποκτούν την ασφάλεια και, στη σύγχρονη εποχή, ένα μέτρο ευημερίας. Αν οι ελίτ αποτύχουν, κινδυνεύουν να αντικατασταθούν. Η αντικατάσταση των αποτυχημένων οικονομικών, γραφειοκρατικών και πνευματικών ελίτ είναι πάντα ανήσυχη. Όμως, σε μια δημοκρατία, η αντικατάσταση των πολιτικών ελίτ τουλάχιστον είναι γρήγορη και καθαρή. Σε ένα δεσποτισμό, συνήθως θα είναι αργή και σχεδόν πάντα αιματηρή.

Αυτό δεν είναι μόνο ιστορία. Εξακολουθεί να ισχύει και σήμερα. Αν ψάξει κάποιος άμεσα διδάγματα από τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο στον κόσμο μας, δεν τα βλέπουμε στη σύγχρονη Ευρώπη, αλλά στη Μέση Ανατολή, στα σύνορα της Ινδίας και του Πακιστάν και στις επίμαχες σχέσεις της Κίνας και των γειτόνων της. Οι δυνατότητες ενός θανατηφόρου εσφαλμένο υπολογισμού υπάρχουν σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, αν και οι ιδεολογίες του μιλιταρισμού και του ιμπεριαλισμού είναι, ευτυχώς, πολύ λιγότερο διαδεδομένες από ό,τι πριν από έναν αιώνα. Σήμερα, τα ισχυρά κράτη αποδέχονται την ιδέα ότι η ειρήνη είναι πιο ευνοϊκή για την ευημερία από τα απατηλά λάφυρα του πολέμου. Ωστόσο, αυτό δεν αποκλείει, δυστυχώς, το ότι η Δύση έχει ανοσία στις αποτυχίες των ελίτ. Αντιθέτως, ζουν με αυτές. Αλλά οι αποτυχίες τους αφορούν την κακοδιαχείρηση της ειρήνης και όχι του πολέμου.
 

Ιδού τρεις ορατές αποτυχίες:

Πρώτον, οι οικονομικές, χρηματοπιστωτικές, πνευματικές και πολιτικές ελίτ έχουν παρεξηγήσει ως επί το πλείστον τις συνέπειες της ορμητικής απελευθέρωσης των χρηματοπιστωτικών αγορών. Εφησυχασμένοι από φαντασιώσεις αυτο – σταθεροποίησης των χρηματοπιστωτικών αγορών, όχι μόνο επέτρεψαν αλλά και ενθάρρυναν ένα τεράστιο και, για τον χρηματοπιστωτικό τομέα κερδοφόρο, στοίχημα για την επέκταση του χρέους. Η πολιτική ελίτ απέτυχε να εκτιμήσει τα κίνητρα και, πάνω απ ‘όλα , τους κινδύνους από μια συστημική βλάβη. Όταν ήρθε, οι καρποί αυτής της βλάβης ήταν καταστροφικοί σε διάφορες διαστάσεις: οικονομίες κατέρρευσαν, η ανεργίας αυξήθηκε και το δημόσιο χρέος εκτοξεύθηκε. Η πολιτική ελίτ στιγματίστηκε από την αποτυχία της να αποτρέψει την καταστροφή. Η οικονομική ελίτ απαξιώθηκε από την ανάγκη της να διασωθεί. Η πολιτική ελίτ απαξιώθηκε από την προθυμία της να χρηματοδοτήσει τη διάσωση. Η πνευματική ελίτ – οι οικονομολόγοι – απαξιώθηκε από την αποτυχία της να προβλέψει μια κρίση ή να συμφωνήσει σχετικά με το τι πρέπει να κάνει αφού ήρθε. Η διάσωση ήταν απαραίτητη. Αλλά η πεποίθηση ότι οι ισχυροί θυσίασαν τους φορολογούμενους για τα συμφέροντα των ενόχων είναι σωστή.

Δεύτερον, κατά τις τρεις τελευταίες δεκαετίες, έχουμε δει την εμφάνιση μιας παγκοσμιοποιημένης οικονομικής και χρηματοπιστωτικής ελίτ. Τα μέλη της έχουν αποστασιοποιηθεί όλο και πιο πολύ από τις χώρες που τα παρήγαγαν. Κατά τη διαδικασία αυτή, η κόλλα που δένει κάθε δημοκρατία – η έννοια του πολίτη – έχει αποδυναμωθεί. Η στενή κατανομή των κερδών από την οικονομική ανάπτυξη ενισχύει σε μεγάλο βαθμό την εξέλιξη αυτή. Αυτό, λοιπόν, σημαίνει πάντα πλουτοκρατία. Ένας βαθμός πλουτοκρατίας είναι αναπόφευκτος σε δημοκρατίες που χτίστηκαν, όπως πρέπει, σε οικονομίες της αγοράς. Αλλά είναι πάντα ένα θέμα βαθμού. Αν η μάζα του λαού θεωρεί την οικονομική τους ελίτ  ως πλούσια ανταμοιβή για τις μέτριες επιδόσεις και το ότι ενδιαφέρονται μόνο για τον εαυτό τους, αλλά παρόλα αυτά περιμένει διάσωση όταν τα πράγματα πάνε στραβά, ο δεσμός σπάει. Μπορεί να βρισκόμαστε μόλις στην αρχή αυτής της μακροχρόνιας αποσύνθεσης.

Τρίτον, όσον αφορά τη δημιουργία του ευρώ, οι Ευρωπαίοι προχώρησαν το έργο τους πέρα από την πρακτική, σε κάτι πολύ πιο σημαντικό για τους ανθρώπους: την τύχη των χρημάτων τους. Τίποτα δεν ήταν πιο πιθανό από τις τριβές μεταξύ των Ευρωπαίων για το πώς τα χρήματά τους διαχειρίστηκαν ή κακοδιαχειρίστηκαν. Η μάλλον αναπόφευκτη οικονομική κρίση έχει πλέον γεννήσει μια σειρά από άλυτα ακόμη προβλήματα. Οι οικονομικές δυσκολίες των οικονομιών που πλήττονται από την κρίση είναι προφανείς: τεράστια ύφεση, εξαιρετικά υψηλή ανεργία, μαζική μετανάστευση και βαριά χρέη. Αυτά είναι όλα γνωστά. Ωστόσο, είναι η συνταγματική διαταραχή της ευρωζώνης έχει τονιστεί λιγότερο. Εντός της ευρωζώνης, η εξουσία συγκεντρώνεται σήμερα στα χέρια των κυβερνήσεων των πιστωτριών χωρών, κυρίως της Γερμανίας, και μιας τρόικας από μη εκλεγμένους γραφειοκράτες –από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο. Οι λαοί των χωρών που θίγονται δεν έχουν καμία επιρροή επάνω τους. Οι πολιτικοί οι οποίοι είναι υπόλογοι σε αυτούς είναι ανίσχυροι. Αυτό το διαζύγιο ανάμεσα στην υπευθυνότητα και την εξουσία πλήττει την καρδιά κάθε έννοιας δημοκρατικής διακυβέρνησης. Η κρίση της ευρωζώνης δεν είναι μόνο οικονομική. Είναι επίσης και συνταγματική.

Καμία από αυτές τις αποτυχίες, με κανέναν τρόπο, δεν ταιριάζει με τους παραλογισμούς του 1914. Αλλά είναι αρκετά μεγάλες για να προκαλέσουν αμφιβολίες για τις ελίτ μας. Το αποτέλεσμα είναι η γέννηση ενός οργισμένου λαϊκισμού σε ολόκληρη τη Δύση, ως επί το πλείστον ενός ξενοφοβικού λαϊκισμού της δεξιάς. Το χαρακτηριστικό των ακροδεξιών λαϊκιστών είναι ότι καταστρέφουν. Αν οι ελίτ συνεχίσουν να αποτυγχάνουν, θα δούμε την άνοδο οργισμένων λαϊκιστών. Οι ελίτ πρέπει να τα καταφέρουν καλύτερα. Εάν δεν το κάνουν, η οργή μπορεί να μας συντρίψει όλους.