Πόσο «νέα» είναι η εποχή μας;

Γράφει ο Ευάνθης Χατζηβασιλείου

Αναπληρωτής καθηγητής Ιστορίας-Αρχαιολογίας Παν. Αθηνών

Από τα τέλη του 19ου αιώνα η μετεξέλιξη του «ευρωπαϊκού συστήματος κρατών» σε παγκόσμιο, η άνοδος των εθνικών αντιπαλοτήτων στην Ευρώπη, οι παγκόσμιοι πόλεμοι και κατόπιν ο Ψυχρός Πόλεμος είχαν στρέψει την προσοχή των παρατηρητών στη διεθνή αντιπαλότητα και σε μία ασφάλεια που νοούνταν πρώτιστα ως προστασία από άλλα κράτη. 

Μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, η εικόνα αυτή εν μέρει αλλοιώθηκε. Η φαινομενική παντοδυναμία των ΗΠΑ (φαινομενική επειδή εδραζόταν στη -μάλλον πρόσκαιρη- έκλειψη των πιθανών ανταγωνιστών τους), το ξέσπασμα πολλών εμφυλίων πολέμων και οι νέοι κίνδυνοι μετά την 11/9/2001 φάνηκαν να ανοίγουν μια καινούργια εποχή, κατά την οποία η ασφάλεια δεν οφείλει να κατοχυρωθεί εναντίον ενός άλλου κράτους, αλλά εναντίον διαφορετικού τύπου απειλών, των λεγόμενων «ασύμμετρων»: αποσταθεροποίηση, κατάρρευση των ασθενών εθνών-κρατών, τρομοκρατία κ.λπ. Δεν υπήρχε ο κίνδυνος ενός διεθνούς πολέμου. 

Συχνά ακούμε, ακόμη και στη χώρα μας, απόψεις που περιφρονούν τα «παραδοσιακά» εργαλεία της διεθνούς πολιτικής όπως την αποτροπή, την ισχύ και την κατοχύρωση του εθνικού συμφέροντος έναντι άλλων διεθνών δρώντων.

Ωστόσο, στις σχέσεις μεταξύ κρατών παρόμοιες εποχές σχετικού εφησυχασμού υπήρξαν και στο παρελθόν. Π.χ. μετά την ήττα του Ναπολέοντα το 1815 ακολούθησε η επιβολή μιας νέας τάξης πραγμάτων στην Ευρώπη. Οι απειλές θεωρούνταν κυρίως εσωτερικές (ο φόβος της δημοκρατικής και φιλελεύθερης επανάστασης). Οι ελίτ ήταν μάλλον διεθνικού (παρά εθνικού) χαρακτήρα: προτιμούσαν την αυτοκρατορική διακυβέρνηση παρά το έθνος-κράτος και αισθάνονταν αλληλέγγυες απέναντι στην απειλή της επανάστασης και στην άνοδο του εθνικού αισθήματος. Και αυτήν τη διεθνική αλληλεγγύη των συντηρητικών ελίτ εξέφρασε η περιβόητη Ιερά Συμμαχία. Με τη σχετική εξαίρεση του «μικρού» Κριμαϊκού Πολέμου, επί μισό αιώνα, από το 1815 έως τους πολέμους της γερμανικής ενοποίησης το 1866 και το 1870, δεν ξέσπασε ένας μείζων πόλεμος στην Ευρώπη. Ωστόσο, μετά το 1870, αυτή η φαινομενικά «ήρεμη» από άποψη διεθνών σχέσεων Ευρώπη αναταράχτηκε από μεγάλες αντιπαλότητες και τελικά οδηγήθηκε στην τεράστια σύγκρουση του Α' Παγκοσμίου Πολέμου. Η διεθνική αλληλεγγύη των αντιδραστικών σαρώθηκε από νέες κοινωνικές δυνάμεις και οικονομικές σχέσεις, που αναμόρφωσαν τους συσχετισμούς ισχύος και οδήγησαν σε νέες διεθνείς διεργασίες που έμελλαν να κυριαρχήσουν έως το 1991.

Με άλλα λόγια, αυτό το φαινόμενο (ηρεμία στο σύστημα κρατών με ταυτόχρονες εσωτερικές απειλές) το έχουμε ξαναδεί στην ανθρώπινη ιστορία. Δεν θα υπεισέλθω στη συζήτηση κατά πόσον οι εποχές που βιώνουν τέτοια φαινόμενα είναι εξ ορισμού συντηρητικές. Ωστόσο, δεν μπορούμε να αγνοούμε τις περισσότερο παραδοσιακές μορφές ασφάλειας και τις ανάγκες της αποτροπής, που μόνον αυτές εγγυώνται την επιβίωση σε μια άναρχη διεθνή κοινωνία. Οπως κάθε περίοδος της ανθρώπινης ιστορίας, είναι και η σημερινή μια εποχή μετάβασης. Αλλά το διεθνές σύστημα είναι μια πραγματικότητα. Και υπαγορεύει ανάγκες, πράξεις, αλλά και πνευματικές στάσεις (κυρίως προσοχή και σύνεση), στοιχεία που δεν πρέπει να αγνοεί ένα μικρό κράτος όπως η Ελλάδα.