Κρέας: τροφή για... σκέψη

Γράφει ο ΣΠΥΡΟΣ ΜΑΝΟΥΣΕΛΗΣ

Η είδηση μάλλον θα δυσαρεστήσει τους φανατικούς χορτοφάγους: οι μακρινοί πρόγονοι του ανθρώπινου είδους έγιναν σταδιακά πιο ευφυείς μόλις εγκατέλειψαν τα προγενέστερα και αποκλειστικά χορτοφαγικά διατροφικά τους ήθη. Οταν δηλαδή έπαψαν να τρέφονται μόνο με φυτά, φρούτα και σπόρους και άρχισαν να υιοθετούν «πιο επωφελείς» κρεοφαγικές συνήθειες.

Σύμφωνα μάλιστα με τις πιο πρόσφατες παλαιοντολογικές και βιο-ανθρωπολογικές έρευνες, η συστηματική εισαγωγή του κρέατος στη διατροφή των προγόνων μας ήταν απαραίτητη προϋπόθεση για την εκρηκτική εξέλιξη του εγκεφάλου μας.

Από καιρό ήταν γνωστό ότι η ευφυΐα και η περίπλοκη κοινωνική συμπεριφορά ενός ζωικού είδους όχι μόνο σχετίζονται στενά αλλά και αντανακλώνται στα διατροφικά του ήθη. Πράγματι, η ευελιξία και η πολυπλοκότητα στη διατροφική συμπεριφορά ενός οργανισμού αποτελούσε (και αποτελεί) για τους ειδικούς έναν ιδιαίτερα ασφαλή δείκτη για την αποτίμηση και τη συγκριτική αξιολόγηση της νοημοσύνης του.

Μέχρι πρόσφατα, ωστόσο, δεν ήταν καθόλου σαφές το πώς και κυρίως το γιατί η κρεατοφαγία έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στην υπερβολική διόγκωση του εγκεφάλου μας και, κατά συνέπεια, στην εντυπωσιακή ανάπτυξη της ανθρώπινης νοημοσύνης. Διότι βέβαια είναι σαφές ότι ένας ιδιαίτερα διογκωμένος εγκέφαλος, όπως αυτός των πρώιμων ανθρώπων, αποτελούσε εξαρχής μια εξελικτική «πολυτέλεια»: ένα εξαιρετικά δαπανηρό και ενεργοβόρο όργανο γνώσης που καταναλώνει είκοσι δύο φορές περισσότερη ενέργεια από έναν μυ του ίδιου μεγέθους και μάλιστα σε ανάπαυση!

Πράγματι, σύμφωνα με όλα τα διαθέσιμα παλαιοντολογικά δεδομένα, τα τελευταία 2,5-3 εκατομμύρια χρόνια οι πρόγονοί μας άφησαν αναμφισβήτητα τεκμήρια -λίθινα εργαλεία, υπολείμματα τροφής, σπηλαιογραφίες- αυτής της μεγάλης αλλαγής στις διατροφικές και κοινωνικές τους συνήθειες.

Εξάλλου, οι περισσότεροι ειδικοί συμφωνούν ότι τα πρώτα λίθινα εργαλεία αλλά και οι αιχμηρές πέτρινες φολίδες που κατασκευάστηκαν αργότερα από τους προγόνους μας χρησίμευαν πιθανά στους πρωτανθρώπους για τον καθαρισμό και τον τεμαχισμό των ζωικών θηραμάτων τους. Ενώ όμως θεωρείται πλέον σχεδόν βέβαιο ότι οι περισσότεροι ανθρωπίδες πρόγονοι του είδους μας (Homo habilis, Homo erectus, Homo heidelbergensis) ήταν όλοι κρεατοφάγοι, είναι εξαιρετικά δύσκολο, με βάση τα παλαιοντολογικά ευρήματα, να προσδιοριστεί το πότε ακριβώς έγιναν ενεργητικοί κυνηγοί και όχι παθητικοί πτωματοφάγοι.

Πράγματι, μολονότι τα πιο εξελιγμένα είδη του γένους Homo υπήρξαν αναμφίβολα ικανότατοι κυνηγοί, οι αρχαιότεροι ανθρωποειδείς πρόγονοί μας (π.χ. οι διάφοροι Αυστραλοπίθηκοι, αλλά και οι πρώιμοι ανθρωπίδες) ήταν κατά κανόνα χορτοφάγοι και μόνο περιστασιακά πτωματοφάγοι. Απ' ό,τι φαίνεται, λοιπόν, αυτοί οι τελευταίοι δεν ήταν οι ίδιοι κυνηγοί αλλά αρκούνταν στο να τρώνε κρέας μόνο από τα κουφάρια θηραμάτων που τα είχαν εγκαταλείψει τα λιοντάρια, οι ύαινες και τα όρνεα που ζούσαν στην αφρικανική σαβάνα.

Τροφή για τον εγκέφαλο

Μόλις πριν από λίγες ημέρες το γνωστό επιστημονικό περιοδικό «Nature» δημοσίευσε μια εντυπωσιακή έρευνα του Shannon McPherron, Γερμανού παλαιοανθρωπολόγου που εργάζεται στο Ινστιτούτο Εξελικτικής Ανθρωπολογίας Μαξ Πλανκ στη Λιψία.

Σύμφωνα με την έρευνα αυτή, τα μέλη του είδους Αυστραλοπίθηκος Αφαρένσις, στο οποίο ανήκει και ο διάσημος σκελετός της «Λούσι», ήταν και αυτά κρεατοφάγα ή, ακριβέστερα, πτωματοφάγα. Επιπλέον, η μελέτη αποκάλυψε ότι οι πιο μακρινοί πρόγονοί μας, που ζούσαν στην Αφρική πριν από περίπου τέσσερα εκατομμύρια χρόνια, χρησιμοποιούσαν ήδη από τότε λίθινα εργαλεία για την κοπή και την ευκολότερη βρώση των ζωικών πτωμάτων!

Πώς εξηγείται, όμως, αυτή η σταδιακή στροφή των προγόνων μας σε μια διατροφή ολοένα και πιο πλούσια σε κρέας;

Σύμφωνα με τη Leslie Aiello, επιφανή ανθρωπολόγο και διευθύντρια του Wenner-Gren Foundation στη Νέα Υόρκη, ενός από τα σημαντικότερα κέντρα έρευνας της ανθρώπινης εξέλιξης, η κατανάλωση κρέατος παρείχε στους προγόνους μας την επιπλέον ενέργεια που απαιτούσε η καλή λειτουργία του υπερδιογκωμένου εγκεφάλου τους.

Η σαφής εξελικτική τάση αύξησης της εγκεφαλικής μάζας στο γένος Homo έπρεπε να αντισταθμιστεί με τη μείωση τόσο των απαιτήσεων όσο και του όγκου ενός άλλου οργάνου του σώματος των προγόνων μας. Και το όργανο που έπεσε «θύμα» αυτής της προοδευτικής εγκεφαλοποίησης ήταν το έντερο.

«Είναι αδύνατον να συνυπάρχουν στον ίδιο οργανισμό ένας μεγάλος εγκέφαλος και ένα μεγάλο στομάχι», δήλωσε πρόσφατα η L. Aiello. «Ο οργανισμός των προγόνων μας κατανάλωνε το μεγαλύτερο μέρος της ενέργειας που διέθετε για την πέψη της τροφής», όπως εξηγεί, μέχρι τη στιγμή που ανακάλυψαν το κρέας. Είμαστε πεπεισμένοι ότι αυτή η αλλαγή στις διαιτολογικές συνήθειες των προγόνων μας συνέβη πριν από 2,3 εκατομμύρια χρόνια, και υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες που επηρέασαν τη συνολική εξέλιξη του είδους μας».

Επομένως, όσο μεγάλωνε ο εγκέφαλος των πρωτανθρώπων έπρεπε να μικραίνει το έντερό τους, χωρίς ωστόσο να μειωθούν καθόλου οι μεταβολικές του λειτουργίες για παραγωγή ενέργειας από την τροφή. Η μόνη εύλογη και βιολογικά αποδεκτή απάντηση σε αυτό το δυσεπίλυτο εξελικτικό δίλημμα είναι απλή: η κρεατοφαγία!

Η στροφή προς την κρεατοφαγία ήταν λοιπόν επιβεβλημένη όχι μόνο επειδή οι νέοι υπερβολικά διογκωμένοι εγκέφαλοι είχαν υψηλές ενεργειακές απαιτήσεις, αλλά και γιατί αυτή η μεγάλη εγκεφαλική μάζα επέβαλλε, με τη σειρά της, νέα πιο έξυπνα διατροφικά και κοινωνικά πρότυπα συμπεριφοράς.

Ετσι, για παράδειγμα, η ανάγκη ικανοποίησης των νέων κρεοφαγικών αναγκών προάγει την επιβολή νέων προτύπων κοινωνικής συμπεριφοράς και ομαδικής συνεργασίας: ομαδικό κυνήγι, επινόηση κατάλληλων εργαλείων, διαφοροποίηση των κοινωνικών ρόλων στο εσωτερικό της ομάδας κ.ο.κ. Με άλλα λόγια, μια ολοένα πιο πολύπλοκη και ευέλικτη κοινωνική συμπεριφορά που ενώ προϋποθέτει, ταυτόχρονα επιβάλλει και ενισχύει την εξέλιξη μιας αποτελεσματικότερης νοητικής μηχανής, όπως είναι ο ανθρώπινος εγκέφαλος.

Το αποφασιστικό όμως βήμα προς την κρεοφαγία έγινε όταν οι πρόγονοί μας ανακάλυψαν το μπάρμπεκιου. Μόνο όταν ο Homo erectus έμαθε, πριν από 1,8 εκατομμύρια χρόνια, να μαγειρεύει το κρέας στη φωτιά, καθιστώντας έτσι αυτό το είδος τροφής πιο εύπεπτο, οι πρόγονοί μας μείωσαν δραστικά τον χρόνο μάσησης και πέψης του κρέατος.

Σχολιάζοντας αυτά τα νέα βιο-ανθρωπολογικά δεδομένα, ο Richard Wrangham, διάσημος ανθρωπολόγος στο Χάρβαρντ και στενότατος συνεργάτης της Leslie Aiello, δήλωσε περιπαικτικά: «Ο Πλάτων υποστήριζε ότι αν εμείς οι άνθρωποι ήμασταν φυσιολογικά ζώα, δεν θα είχαμε χρόνο να γράφουμε ποιήματα. Αυτό που, σε τελευταία ανάλυση, μας καθιστά πνευματικά ανθρώπινους είναι ο εγκέφαλός μας»