Φαντάσµατα στην οικογένεια

Του ΓΙΩΡΓΗ ΓΙΑΤΡΟΜΑΝΩΛΑΚΗ

Καθηγητή Κλασικής Φιλολογίας και συγγραφέα.

Σύµφωνα µε τον Γουσταύο Glotz, εγκυρότατο µελετητή του αρχαίου ελληνικού δικαίου, η απελευθέρωση του ατόµου από τα δεσµά της φυλής και της οικογένειας είναι ένα από τα µεγαλύτερα επιτεύγµατα του ελληνικού ορθολογισµού και γι’ αυτό πρέπει να επαινεθεί η αθηναϊκή δηµοκρατία. Ωστόσο την ίδια στιγµή παρατηρεί πως τα θρησκόληπτα µυαλά των Ελλήνων ήσαν ακόµη στοιχειωµένα µε το φάντασµα της οικογενειακής αλληλεγγύης, δεδοµένου ότι η πατριαρχική ηθική είχε από παλιά συνδεθεί µε τη θεϊκή τάξη και ιεραρχία. Αυτά τα φαντάσµατα, όπως θα µπορούσαµε να υποστηρίξουµε, µοιάζουν να φανερώνουν όλη τη δαιµονική και καταστρεπτική φύση τους στην τραγωδία, αφού το ανώτατο υλικό της δεν µπορεί, κατά τον Αριστοτέλη, παρά να βρίσκεται µέσα στον οίκον, στις ενδοοικογενειακές και τις εµφύλιες διαµάχες. Ο οίκος στην τραγωδία φαίνεται να εκτρέφει το Κακό και το Ακάθαρτο. Ο Οιδίπους Τύραννος είναι το καλύτερο παράδειγµα.

Αυτή η οδυνηρή παλινδρόµηση από τον δηµοκρατικό ορθολογισµό στις οικογενειακές εµµονές και προκαταλήψεις αποτελεί ουσιώδες συστατικό της συµπεριφοράς µας. Οπως δείχνει η πολιτική µας ιστορία, η οικογενειακή αλληλεγγύη (δοµηµένη, εν πολλοίς, στα µεσογειακά πρότυπα της «φαµίλιας») στο πολιτικό επίπεδο έχει πάρει τη µορφή της οικογενειοκρατίας. Η όποια αγαθότητα του σπιτικού έχει επεκταθεί στη διακυβέρνηση της πολιτείας. 

Τα παραπάνω εγείρουν δύο τουλάχιστον ερωτήµατα, από τα οποία το δεύτερο είναι και το σοβαρότερο. 

Πρώτον, κατά πόσον αυτή η οικογενειακή επεκτατική βουλιµία παρατηρείται µόνο εδώ και, δεύτερον, εάν και εφόσον µας συµβαίνει και αυτό, πώς θα ήταν άραγε δυνατόν να επανεύρουµε τον δηµοκρατικό µας ορθολογισµό, η απώλεια του οποίου έχει προκαλέσει τις µεγαλύτερες εθνικές καταστροφές.

Προφανώς αυτή η κατάσταση παρατηρείται και αλλού. Στη θεωρούµενη δηµοκρατική και ορθολογική Ευρώπη, όπως και στις ΗΠΑ, τα παραδείγµατα είναι πολλά, για διάφορους όµως λόγους τα φαινόµενα εξαφανίζονται γρήγορα. Αντίθετα, σε πολλές γειτονικές χώρες (η Λιβύη και η Αίγυπτος, πριν από λίγο, η Συρία τώρα) και σε όλα σχεδόν τα πάλαι ποτέ «σοσιαλιστικά» καθεστώτα, αλλά και στα όσα εξακολουθούν να υπάρχουν (βλ. Β. Κορέα), η οικογενειοκρατία είναι κανόνας. 

∆εν έχουµε συνεπώς µόνο εµείς αυτό το θλιβερό προνόµιο, αλλά, όπως πιστεύω, το διαχειριζόµαστε µε µοναδική µαεστρία και πρωτοτυπία. Πάνω από εξήντα χρόνια η εναλλαγή των κυβερνήσεων στην Ελλάδα συνοδεύεται, στον έναν ή στον άλλον βαθµό, µε κυβερνήσεις που φέρουν έντονα οικογενειακά και συγγενικά χαρακτηριστικά. Η οικογένεια ως πολιτικό εφαλτήριο αποδεικνύεται ανώτατο προσόν. Οµως η περίπτωση των επιγόνων του Ελευθερίου Βενιζέλου δείχνει πως το όνοµα δεν έχει τη χάρη – οι περισσότεροι από τους σηµερινούς πολιτικούς γόνους έχουν αποδειχθεί ανίκανοι και φθαρτικοί.

Το χειρότερο όµως δεν είναι αυτό. Ούτε βέβαια µπορεί να υποστηριχθεί ότι η οικογένεια ευθύνεται για την πολιτική µας κατάπτωση! Εκείνο, λοιπόν, που έχει φθείρει τη δηµοκρατία µας, σχεδόν ανεπανόρθωτα, είναι ότι τα ελληνικά κόµµατα έχουν συγκροτηθεί ως οιονεί µεγάλες «οικογένειες», ως πολιτικές φατρίες. Η πυρηνική δοµή της οικογένειας έχει επεκταθεί σε µια πλατφόρµα πολιτικής τάξεως όπου οι δικοί µας είναι «παιδιά µας» (προσφιλής έκφραση των κυβερνητικών κοµµάτων) και οι άλλοι ξένοι και αποπαίδια. 

∆εκαετίες τώρα γίνονται διορισµοί µε βάση την κοµµατική συγγένεια. Ακόµη και τώρα οι «ηµέτεροι» απολαµβάνουν ποικίλα προνόµια καθώς οι δεσµοί αίµατος έχουν µετεξελιχθεί σε θεσµούς εξουσίας. Ολα συντελούνται στα όρια της πολιτικής «φαµίλιας» ως µια µορφή πολιτικής αιµοµειξίας που δεν βλάπτει µόνο τον οίκον αλλά και την πόλη. Το µεγαλύτερο κακό που διαπράττουν οι κοµµατικές «φαµίλιες» είναι ότι δείχνουν στους νέους –δικούς τους και µη – πως το ζητούµενο για την εξέλιξή τους είναι η κοµµατική συγγένεια και η συνεπόµενη κοµµατική αλληλεγγύη.

Η λύση στην τραγωδία δίνεται συχνά µε πατροκτονίες και παιδοκτονίες. Αυτό γίνεται και στα ελληνικά κόµµατα – και µάλιστα αυτή τη στιγµή! – καθώς τα φαντάσµατα της οικογένειας συχνά αφυπνίζονται στην πορεία του χρόνου. Η κάθαρση όµως αφορά πρωτίστως τους θεατές, εµάς δηλαδή.  

Ετσι είναι καιρός, πιστεύω, να επανεύρουµε τον δηµοκρατικό ορθολογισµό µας (αυτόν που µας δίδαξε η προδοµένη δηµοκρατία µας) και να τελειώνουµε µε αυτές τις φθαρτικές κοµµατικές φυλές.