Ολιγοπώλια και ανταγωνισμός

Του Γιαννου B. Mπενοπουλου

(Οικονομολόγος, Ph.D., επιχειρηματίας)

Η οικονομική θεωρία είναι σαφής. Σε μία αγορά όπου ο ανταγωνισμός θα λειτουργούσε τέλεια, σε όποιον τομέα παρουσιάζονταν κέρδη, νέοι παίκτες θα εισέρχονταν ρίχνοντας τις τιμές, μέχρι του σημείου που τα κέρδη να μηδενιστούν. Η πραγματικότητα στις ελεύθερες αγορές έχει ανάλογη τάση. Κέρδη διατηρούνται μόνο σε συνθήκες μονοπωλίου ή ολιγοπωλίου.

Κάθε μέρα, σε όλες τις ελεύθερες αγορές, οι εμπορικές διευθύνσεις των επιχειρήσεων ή κάποιοι εμπνευσμένοι επιχειρηματίες προσπαθούν να βρουν τρόπους να καινοτομήσουν και να διαφοροποιήσουν τα προϊόντα τους, ώστε να δημιουργήσουν, έστω και προσωρινά, ένα μονοπώλιο για να επιτύχουν κέρδη.

Το ενδιαφέρον του συστήματος όμως είναι στο «προσωρινά». Κάθε επιτυχημένη διαφοροποίηση γίνεται γρήγορα αντικείμενο μίμησης ή αντιγραφής, δημιουργείται έτσι ανταγωνισμός οι τιμές πέφτουν και τα κέρδη μειώνονται. Οσο πιο γρήγορα τα αντανακλαστικά των παικτών της αγοράς, τόσο γρηγορότερα αποκαθίσταται ο ανταγωνισμός.

Επομένως, οτιδήποτε συμβάλλει στη λειτουργία γρήγορων επιχειρηματικών αντανακλαστικών (μόρφωση, πρόσβαση στην πληροφορία, υποδομές, πρόσβαση σε κεφάλαια κ.λπ.) ή στην εξάλειψη εμποδίων (ευκολία αδειοδότησης, σαφείς, απλοί και εφαρμόσιμοι κανόνες, μηδενικό κόστος εισόδου κ.λπ.) συμβάλλει τελικά στη γρήγορη αποκατάσταση του ανταγωνισμού προς όφελος των καταναλωτών. Από την άλλη, όταν οι συνθήκες δεν επιτρέπουν την αποκατάσταση του ανταγωνισμού, οι τιμές παραμένουν υψηλές και τα κέρδη διατηρούνται. Τέτοιες περιπτώσεις είναι τα φυσικά μονοπώλια, τα μονοπώλια που δημιουργούνται από ευρεσιτεχνίες και πνευματικά δικαιώματα, οι κλάδοι με ακριβές ή σύνθετες υποδομές δικτύων και άλλα. Προφανώς, υπάρχουν και οι περιπτώσεις των ολιγοπωλίων που διαμορφώνονται και διατηρούνται με κρατική παρέμβαση.

Το κράτος έχει λόγους να εμποδίζει την αποκατάσταση του ανταγωνισμού, έχει λόγους να προστατεύει τα κέρδη κάποιου κλάδου, όταν θέλει να δώσει κίνητρα για επενδύσεις σε έναν τομέα που, χωρίς προστασία κερδών για κάποιο διάστημα, κανείς δεν θα επένδυε. Οσο κι αν φαίνεται οξύμωρο, αυτό γίνεται εις βάρος των καταναλωτών, αλλά μακροπρόθεσμα υπέρ του κοινωνικού συνόλου. Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και με τα κλειστά επαγγέλματα.

Στην Ελλάδα, η κλασική αυτή συνταγή εφαρμόστηκε για την ενίσχυση κάποιων κλάδων της γεωργίας και της βιομηχανίας κυρίως μέσω υψηλών δασμών στα εισαγόμενα προϊόντα ή ακόμη και με απαγόρευση εισαγωγών (π.χ. μπανάνες). Αυτοί οι περιορισμοί σταδιακά μειώθηκαν και τελικά καταργήθηκαν με την είσοδο της χώρας στην Ευρωπαϊκή Ενωση.

Επίσης εφαρμόστηκε και σε μια σειρά από τα λεγόμενα «κλειστά επαγγέλματα». Για παράδειγμα, προκειμένου να διασφαλιστεί ότι σε κάθε γειτονιά θα υπάρχει φούρνος και φαρμακείο, θεσπίστηκαν γεωγραφικοί περιορισμοί που περιορίζουν τον ανταγωνισμό και δημιουργούν ένα μικρό μονοπώλιο στη γειτονιά, εξασφαλίζοντας ένα κέρδος στον φούρναρη και τον φαρμακοποιό. Γεωγραφικοί περιορισμοί θεσπίστηκαν και σε άλλα επαγγέλματα (δικηγόροι), ενώ σε άλλα περιορίστηκε ο αριθμός των αδειών (ταξί, φορτηγά) ή ορίστηκαν ελάχιστες αμοιβές (μηχανικοί, συμβολαιογράφοι, μεσίτες).

Η παγκόσμια εμπειρία αποδεικνύει ότι η αποκατάσταση συνθηκών ανταγωνισμού είναι προς όφελος του κοινωνικού συνόλου. Στην Ελλάδα το ΙΟΒΕ υπολογίζει από την απελευθέρωση κλειστών κλάδων διψήφια αύξηση του ΑΕΠ. Το όφελος λοιπόν είναι μετρήσιμο και διαχέεται στο κοινωνικό σύνολο.

Επομένως, είναι λογικό και αποδεκτό να προστατεύεται ένας κλάδος ώστε να στηθεί και να εδραιωθεί και είναι λογικό το σύνολο να πληρώσει για ένα διάστημα γι’ αυτό μέσω υψηλότερων τιμών. Αλλά αυτά όλα αποσκοπούν στα οφέλη που προκύπτουν μετά από κάποιο διάστημα, με την εδραίωση του κλάδου και τη διάχυση αυτών πίσω στην κοινωνία.

Το ποια είναι η καταλληλότερη στιγμή για απελευθέρωση της αγοράς είναι θέμα διαμάχης συμφερόντων. Οταν όμως υπάρχει υπερβάλλουσα προσφορά για είσοδο στον κλάδο που απολαμβάνει την προστασία, τότε οι συνθήκες είναι σίγουρα ώριμες για απελευθέρωση.

Το κόστος που έχει πληρώσει το κοινωνικό σύνολο ώστε να στηρίξει την ύπαρξη ενός κλάδου πρέπει να επιστραφεί με την απελευθέρωση, επειδή ο ανταγωνισμός θα ρίξει τις τιμές και θα περιορίσει τα κέρδη, βελτιώνοντας παράλληλα την ποιότητα.

Η δημιουργία κινήτρων είναι η πιο καλοπροαίρετη ερμηνεία της προστασίας που απολαμβάνουν κλάδοι της οικονομίας μας, αλλά δυστυχώς όχι η μόνη. Η διατήρηση όμως της προστασίας αυτής, εις βάρος του ανταγωνισμού και επομένως του κοινωνικού συνόλου, έχει ως μόνη δικαιολογία τη διαπραγματευτική δύναμη που έχουν αποκτήσει οι κλάδοι αυτοί και αρνούνται να επιστρέψουν στο κοινωνικό σύνολο αυτό που τους δόθηκε και τους ωφέλησε για τόσο καιρό.