Η παθογένεια της κρίσης

Γράφει ο Κώστας Γεωργουσόπουλος

Το θηρίο που κρύβουμε μέσα μας και έως τώρα το μασκαρεύαμε ή το μακιγιάραμε με τα προσωπεία και τις μπογιές του πολιτισμού και της ρητορικής ανθρωπιάς άρχισε να ξυπνάει. Θεός φυλάξοι.

Ο Θουκυδίδης στις αριστουργηματικές του παραγράφους στην Ιστορία του που έχουν χαρακτηριστεί «Η παθολογία του πολέμου» περιγράφει πώς οι ανθρώπινοι χαρακτήρες αλλοιώνονται, συμπεριφορές απροσδόκητα ανατρέπονται, σχέσεις δηλητηριάζονται, η αγάπη, η στοργή, η αλληλεγγύη, η κατανόηση μεταστοιχειώνονται στα αντίθετά τους, όταν κυριαρχούν ο φόβος, η πείνα, οι αρρώστιες, η αμοιβαία υποψία στις συνθήκες που δημιουργεί ο πόλεμος. Ο άνθρωπος ξεπουλάει φτηνά αισθήματα, ανθρωπιστικές αξίες, άγια και ιερά, εκπορνεύεται, προδίδει, συκοφαντεί, συχνά σκοτώνει, καταθλίβεται και οδηγείται σε αξιοπρεπή ή αναξιοπρεπή έξοδο από τη ζωή. Οχυρώνεται σε στεγανά, οπλίζεται και επιτίθεται ή μανιωδώς αμύνεται απομακρύνοντας κάθε τι που του φαίνεται ότι υπονομεύει ή απειλεί την ασφάλειά του. Ο άνθρωπος εν πολέμω επιστρέφει στη ζούγκλα της πρωτόγονης ζωής.

Ο Αριστοτέλης είναι εκείνος που θεμελίωσε τη θεωρία πως το ανώτατο ον της φύσεως, η ανώτερη πλατφόρμα της εξελικτικής κλίμακας, ο άνθρωπος, έχει τριπλή διαστρωμάτωση ψυχής. Στα θεμέλια υπάρχει η φυτική ψυχή, στο μέσον κυριαρχεί η ζωώδης και ως επιστέγασμα έρχεται να δοξάσει το είδος άνθρωπος η νοητική ψυχή. Η πρώτη εξασφαλίζει τη θρέψη και την ανάπτυξη, η δεύτερη διαθέτει τα αμυντικά και επιθετικά απαραίτητα στοιχεία για την επιβίωση και η τρίτη δημιουργεί θεσμούς, αξίες, ιδέες, αναλογίες.

Ο Σοφοκλής στο Α΄ στάσιμο της «Αντιγόνης», όπου υμνεί τη δεινότητα του ανθρώπου, αναφέρεται σ΄ αυτό το στρώμα με το να καταγράφει το «ανεμόεν φρόνημα» (την πνευματικότητα), την επικοινωνία μέσω της γλώσσας, τας «αστυνόμους οργάς» (την όρεξη, τη ροπή να οικοδομεί, να συγκροτεί πολιτειακά συστήματα) και την κατασκευαστική του ικανότητα. Περιγράφει δηλαδή και τον Ηomo Sapiens και τον Ηomo Faber.

Παρ΄ όλα αυτά ο μεγάλος εκείνος τραγικός ποιητής και στοχαστής μιας πρώιμης φιλοσοφίας της Ιστορίας διεκτραγωδεί το μέγα Δέος της ανθρώπινης ύπαρξης, το αναπόφευκτο του θανάτου, την έσχατη νομοτέλεια. Μπροστά σ΄ αυτό το άφευκτο, αναδύεται σε εποχές κινδύνων, αδιεξόδων, πολέμων και κρίσεων, το ζωώδες στρώμα. Ξυπνάει από τον βαθύ ύπνο, εξαγριώνεται και απαιτεί το δικαίωμα στη ζωή. Και η αφύπνισή του είναι βίαιη, αχαλίνωτη. Οι άνθρωποι εν κινδύνω ομοιάζουν με τις αγέλες των πεινασμένων λύκων ή σαν τα σμήνη σε εποχή ξηρασίας των ακρίδων. Σε τέτοιες συνθήκες μόνο ο άνθρωπος απ΄ όλα τα ζώα σκοτώνει συνάνθρωπο εξακολουθητικά και συστηματικά ιστορικά τεκμηριωμένα. Και ο μέγας φυσιολόγος Ντέσμοντ Μόρις έχει διατυπώσει την εξής παρατήρηση: «Πόσο πολιτισμένος μπορεί να θεωρηθεί ένας άνθρωπος που σκοτώνει επειδή πεινάει και τρώει τον συνάνθρωπό του και πόσο πιο πολιτισμένος ο άνθρωπος που σκοτώνει και δεν τον τρώει;».

Ετσι, αν ο πιο πολιτισμένος φαίνεται σχεδόν παράλογος, αφού με λογικά επιχειρήματα (ιδέες, αξίες, πατρίδες που υπερασπίζεται) καταστρέφει τα άτομα του είδους του, τότε γιατί δεν θα γίνει θηρίο, αν επικρατήσει αναδυόμενο στην επιφάνεια το ζωώδες ένστικτό του;

Η γενιά μου έζησε την Κατοχή, έζησε τον Εμφύλιο και την πρόσφατη χούντα, τρεις διαφορετικές συνθήκες κρίσεως, τώρα βιώνει την τελευταία (;) την οικονομική.  

Είδαμε ανθρώπους να πεθαίνουν από την πείνα και συνανθρώπους τους να τους λεηλατούν, να τους γυμνώνουν, να τους αφαιρούν το δελτίο συσσιτίου. Είδαμε συζύγους, γιους, κόρες, νύφες και γαμπρούς να αφήνουν στο έλεος του εξ ασιτίας θανάτου τις γερόντισσες του οίκου για να σφετερισθούν τιμαλφή, οικονομίες και την μπομπότα που περίσσευε. Είδαμε συγγενείς να προδίδουν συγγενείς, συγγενείς να εγκαταλείπουν αρρώστους, αλλά και άταφους εκτελεσμένους από τον φόβο μήπως χαρακτηριστούν.

Η γενιά μας είμαστε μάρτυρες των συνδρόμων της παθογένειας που περιγράφει ο Θουκυδίδης. Ανελέητοι μαυραγορίτες αμείφθηκαν με ολόκληρες βιβλιοθήκες, πολύτιμα σερβίτσια, ακόμη και νυφικά για να προμηθεύσουν λίγα δράμια λάδι, δύο κινίνα για την καλπάζουσα τότε ελονοσία, ένα βαζάκι σουλφαμίδες για τις ανοιχτές πληγές, ακόμη και γάζες και αιμοστατικά για την αιμορροφιλία.

Μαυραγορίτες, τοκογλύφοι, σαλταδόροι, συνεργάτες του εχθρού, καταδότες, κλεπταποδόχοι, πλαστογράφοι εμφανίσθηκαν στα μάτια μας πρώην γείτονες, οιονεί νοικοκυραίοι, συχνά και στενοί συγγενείς. Μια προσωπική τραυματική εμπειρία είναι όταν στη διαβόητη ταράτσα της Ασφάλειας στην Μπουμπουλίνας βρέθηκα μπροστά σε καταγγελίες μαθητών μου σε φροντιστήριο.  

Η κρίση που βιώνουμε και που φαίνεται, δυστυχώς, να επιδεινώνεται, δεν κυοφορεί την ευκταία ίσως μαζική εξέγερση. Εγκυμονεί και τα μη εξαιρετέα φαινόμενα της θουκυδίδειας παθογένειας. Ηδη σημειώνονται τέτοια φαινόμενα στις περιοχές των ανέργων, αστέγων, παράνομων μεταναστών και σε έλληνες πολίτες που έχουν εισέλθει στην πυρίκαυστη ζώνη της πείνας και της ανασφάλιστης αρρώστιας.