Τα ελληνικά πανεπιστήμια να μιμηθούν τις μέλισσες

Των Nicholas Askounes Ashford (καθηγητή στο Massachusetts Institute of Technology),

Γιαννη Βαρουφακη (καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Αθηνών) και

Χρηστου Πιτελη (καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και το Πανεπιστήμιο Cambridge.)

Αυτό τον καιρό στα πανεπιστήμια όλοι, εύλογα, αγωνιούν. Οι αρχικές σκέψεις του υπουργείου για το πανεπιστήμιο του μέλλοντος αντί να αποτελούν βάση διαλόγου, τείνουν να ενισχύουν την εσωστρέφεια της πανεπιστημιακής κοινότητας. Υπάρχει σοβαρός λόγος γι’ αυτό: Οταν το υπουργείο σκιαγραφεί ένα πανεπιστημιακό σύστημα με αγγλοσαξονική διοικητική δομή, και ο πιο καλόπιστος πανεπιστημιακός αναρωτιέται: Διανοείται η κ. υπουργός τι θα γίνει στα Τμήματα και στις Σχολές όταν το αγγλοσαξονικό σύστημα διοίκησης μεταμοσχευθεί στο ελληνικό πανεπιστήμιο;

Το αγγλοσαξονικό σύστημα βασίζεται στην πραγματικά αποκεντρωμένη διοίκηση και, βεβαίως, στην αυτονόμηση των μονάδων του όσον αφορά την υλοποίηση του προϋπολογισμού της κάθε μιας. Αποκέντρωση δεν σημαίνει μόνο μεγαλύτερη ευελιξία και καλύτερη λογοδοσία στο επίπεδο του Τμήματος ή της Σχολής. Σημαίνει και δημιουργία γραφείων Προέδρων Τμημάτων ή Κοσμητόρων τα οποία λειτουργούν ως μίνι-υπουργεία ή Δ.Σ. επιχειρήσεων, καθώς σε αυτά λαμβάνονται οι αποφάσεις για τις προσλήψεις, τις απολύσεις, τη χρηματοδότηση νέων μεταπτυχιακών προγραμμάτων κ.λπ. Φαντάζεστε τι θα γίνει όταν αυτά τα ισχυρά γραφεία στελεχώσουν τα ίδια, λίγο - πολύ, με σήμερα πρόσωπα; Οταν το τάδε Τμήμα, λόγω κακοδιαχείρισης, αναγκαστεί να απολύσει μόνιμους καθηγητές; Και ποιοι θα είναι εκείνοι που θα αξιολογούν το Τμήμα, μια διαδικασία από την οποία θα κριθεί το αν θα πληρωθούν του χρόνου οι μισθοί; Ερωτήματα σαν και αυτά θα οδηγήσουν τον διάλογο υπουργείου και πανεπιστημίων σε αδιέξοδο, με μοναδικό κερδισμένο την αδράνεια.

Αν πραγματικά θέλουμε να μπολιάσουμε το ελληνικό πανεπιστήμιο με τα θετικά του αγγλοσαξονικού, προτείνω να ακολουθήσουμε την προτροπή του Αγγλου φιλόσοφου Francis Bacon: Να μιμηθούμε τις μέλισσες!  

Αναφερόμενος στη διένεξη μεταξύ των εμπειριστών και των ορθολογιστών, συνέκρινε τα μυρμήγκια, που μονάχα συλλέγουν και χρησιμοποιούν ό,τι βρουν, με τις αράχνες, που υφαίνουν ιστούς μέσα στα ίδια τους τα σωθικά. Κάπως έτσι διαμορφώνεται, δυστυχώς, η αντιπαράθεση στο ελληνικό πανεπιστήμιο. Από την μία έχουμε εκείνους που, σαν τα μυρμήγκια, συλλέγουν πανεπιστημιακά μοντέλα από το εξωτερικό (κυρίως αγγλοσαξονικά) τα οποία προτείνουν να χρησιμοποιήσουν άκριτα και αυτούσια. Από την άλλη, έχουμε εκείνους που, σαν τις αράχνες, επιμένουν να αναπαράγουν αυτά που ήδη βρίσκονται στα σωθικά του υπάρχοντος πανεπιστημίου.

Η απόδραση από αυτήν την πόλωση, όπως πίστευε και ο Bacon, βρίσκεται στον μέσο δρόμο της μέλισσας η οποία μαζεύει πρώτες ύλες από τα άνθη πριν τις μεταμορφώσει σε κάτι νέο, χρησιμοποιώντας όμως μια δική της, εσωτερική, δύναμη. Ο δρόμος της μέλισσας για το ελληνικό πανεπιστήμιο απαιτεί την αργή, σταδιακή, εισαγωγή μικρών αλλά καίριων καινοτομιών που θα ανάψουν ένα φιτίλι στο εσωτερικό του πανεπιστημίου. Σιγά σιγά η φλόγα του θα απλωθεί και το πανεπιστήμιο θα αλλάξει από μόνο του, χωρίς τον από μηχανής θεό του υπουργείου. Οσοι πιστεύουν ότι με ένα νέο νόμο-πλαίσιο μπορούν να επανιδρύσουν το ελληνικό πανεπιστήμιο κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν του αγγλοσαξονικού φαίνεται ότι αγνοούν την πιο βασική αρχή της αγγλοσαξονικής προσέγγισης που, πάντα αναδείκνυε την εξέλιξη και απέρριπτε τις ξαφνικές, κοσμογονικές, από-τα-πάνω αλλαγές.

Ποιες μπορεί να είναι αυτές οι μικρές αλλά καίριες αλλαγές–εναύσματα; 

Αναφερόμαστε σε τρεις:

α Μείωση της σημασίας των μαζικών διαλέξεων.

β Κατάργηση των τειχών που χωρίζουν το ένα Τμήμα από το άλλο.

γ Διεθνοποίηση του πανεπιστημίου.

Τρόποι διεθνοποίησης

Αρχίζοντας από το τελευταίο, δεν αναφερόμαστε σε μια δουλική αναπαραγωγή αυτών που γίνονται αλλού. Ούτε στην σκέψη ότι θα πρέπει ξένοι καθηγητές να έρθουν να μας σχεδιάσουν προγράμματα σπουδών και, γενικά, να μας υπαγορεύσουν ένα εκπαιδευτικό Μνημόνιο. Η διεθνοποίηση που προτείνουμε αφορά:

Α Την καλλιέργεια μιας ισότιμης σχέσης με τις πανεπιστημιακές κοινότητες εκτός των συνόρων.

Β Τη δημιουργία συνθηκών ώστε ξένοι (καθηγητές και φοιτητές) να έρχονται στην Ελλάδα ώστε το ελληνικό πανεπιστήμιο να μεταμορφωθεί σε ένα κοσμοπολίτικο πεδίο ανταλλαγής και δημιουργίας ιδεών. Οι θεσμικές αλλαγές για να επιτευχθεί κάτι τέτοιο είναι ελάχιστες. (Βλ. παραπλεύρως την κοινή μας πρόταση). Το ίδιο ισχύει και με τις άλλες δύο προτάσεις. Αναμφισβήτητα, η μεγαλύτερη πληγή του πανεπιστημίου είναι η εξευτελιστική μετατροπή του σε εξεταστικό κέντρο. Πώς μπορεί να καυτηριαστεί; Αλλάζοντας τη δομή της διδακτικής διαδικασίας. Σήμερα, οι διαλέξεις είναι το Α και το Ω. Τις παρακολουθεί, κατά μέσον όρο, το 20% των φοιτητών οι οποίοι διαβάζουν μόνοι τους το ένα ή τα δύο βιβλία που τους δίνουμε (λες και σπουδάζουν σε Ανοιχτό Πανεπιστήμιο, χωρίς βέβαια την ηλεκτρονική υποδομή ενός σωστού Ανοιχτού Πανεπιστημίου) και κατόπιν προσέρχονται στις εξετάσεις, ξανά και ξανά έως ότου περάσουν. Τι μπορεί να αλλάξει εδώ; Τρία πράγματα:

1 Μείωση του αριθμού αλλά διατήρηση των διαλέξεων ως ένα performance από τον υπεύθυνο καθηγητή του οποίου στόχος είναι να εμπνέει τους φοιτητές και να εισαγάγει (αλλά όχι να εξαντλεί) την ύλη.

2 Εισαγωγή εβδομαδιαίων φροντιστηριακών τάξεων (tutorials), με 15 φοιτητές η κάθε μία, όπου τα θέματα που παρουσιάστηκαν στις διαλέξεις αναπτύσσονται υπό την μορφή συζήτησης, ασκήσεων, εργασιών, σύντομων τεστ. Η παράδοση μπορεί να γίνεται από καθηγητές ή και μεταπτυχιακούς φοιτητές, η δε παρακολούθηση θα πρέπει να είναι υποχρεωτική.

3 Να δοθεί στα Τμήματα η δυνατότητα να προσδιορίζουν ως υποχρεωτική τη γνώση των αγγλικών έτσι ώστε οι πηγές που χρησιμοποιούνται στο πλαίσιο αυτών των εβδομαδιαίων φροντιστηριακών τάξεων να καλύπτουν τη διεθνή βιβλιογραφία.

Μια τέτοια παρέμβαση θα έκλεινε σημαντικά το άνοιγμα της ψαλίδα που χωρίζει το ελληνικό πανεπιστήμιο από τα αντίστοιχα αγγλοσαξονικά χωρίς να χρειάζεται σημαντική νομοθετική παρέμβαση. Το ίδιο και όσον αφορά την κατεδάφιση των τειχών που χωρίζουν τα Τμήματα. Δεν είναι αποδεκτό πλέον οι φοιτητές μας να εγκλωβίζονται (στη βάση μιας επιλογής που είναι σχεδόν τυχαία) σε ένα από τα πολλά παρακλάδια κάποιας επιστήμης στα 18 τους, από το οποίο να μην μπορούν να ξεφύγουν, αν στην πορεία, συνειδητοποιήσουν ότι ένα παραπλήσιο παρακλάδι τους ενθουσιάζει.

Αυτές οι μικρές αλλαγές μπορούν να επιφέρουν μεγάλα οφέλη. Οι μεγάλες εξαγγελίες απλώς φοβίζουν και προϊδεάζουν ότι τελικά δεν θα γίνει, άλλη μια φορά, τίποτα.

Πώς θα γίνει η παιδεία μας ελκυστική διεθνώς

Η κρίση δημιουργεί και ευκαιρίες αναγέννησης. Η πραγματική ανάπτυξη απαιτεί επενδύσεις στις πηγές πλούτου που κάνουν μια χώρα να ξεχωρίζει. Η Ελλάδα έχει δύο τέτοιες πηγές: Τους ανθρώπους της, που έχουν επενδύσει για δεκαετίες σε ένα ιδιαίτερα υψηλό μορφωτικό επίπεδο. Και το μοναδικό φυσικό της περιβάλλον. 

Ο χώρος της παιδείας αποτελεί πεδίο ανεκμετάλλευτο στην Ελλάδα. Οι σοβαρές επενδύσεις σε αυτήν μπορούν να καταστήσουν τη χώρα πόλο έλξης τόσο για ξένους φοιτητές όσο και για καθηγητές που πολύ θα ήθελαν, υπό τις σωστές συνθήκες, να διδάσκουν εδώ ανά τακτά χρονικά διαστήματα. Μια τέτοια εξέλιξη θα βοηθούσε τα ελληνικά πανεπιστήμια να διεθνοποιηθούν, υπό τους δικούς τους όρους, θα δημιουργούσε μια άλλη εικόνα για τη χώρα, και θα αποτελούσε και μια τονωτική ένεση για την οικονομία. 

Για δεκαετίες, το «ισοζύγιο» τριτοβάθμιας παιδείας της χώρας είναι μνημειωδώς αρνητικό. Αν και πάντα Ελληνες φοιτητές θα πηγαίνουν στο εξωτερικό, κάτι που δεν είναι καθόλου κακό, ήρθε ο καιρός να αρχίσουμε να εισάγουμε φοιτητές από τις ίδιες χώρες στις οποίες, προς το παρόν, μόνο εξάγουμε δικούς μας. Πώς η Ολλανδία κατάφερε να ανοίξει τα πανεπιστήμιά της και να ελκύει μεγάλο αριθμό ξένων φοιτητών;

Επεκτείνοντας και διεθνοποιώντας το ελληνικό πανεπιστήμιο, προσφέροντας προγράμματα σπουδών στα αγγλικά, χρησιμοποιώντας ως διδάσκοντες τον μεγάλο αριθμό των υπο-απασχολούμενων Ελλήνων με τις καλές σπουδές από το εξωτερικό, προσκαλώντας για μερικούς μήνες κάθε χρόνο καθηγητές κορυφαίων ξένων πανεπιστημίων (οι οποίοι με μεγάλη χαρά, και μικρή αμοιβή, θα επέλεγαν να περνούν κάποιους μήνες στην Ελλάδα), ανοίγοντας τα κτίρια των σχολών τα καλοκαίρια – με αυτές τις κινήσεις, και δεδομένης της ελκυστικότητας της χώρας, η Ελλάδα θα μπορούσε να ελκύσει ξένους φοιτητές όπως κάνει η Καλιφόρνια, η Αυστραλία, η Ισπανία, αλλά και η Ολλανδία ή η Βρετανία.