Η πολιτική της Χαρτογραφίας

Του Αστερη Χουλιαρα

Καθηγητή στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Διεθνών Σχέσεων του Πανεπιστήμιου Πελοποννήσου.

Οι χάρτες (πολιτικοί, γεωμορφολογικοί, ιστορικοί, θεματικοί κ.λπ.) ακριβώς λόγω του περιορισμένου χώρου για την αποτύπωση πληροφοριών αποτελούν εξ ορισμού γενικεύσεις. Οι χαρτογράφοι καταγράφουν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά και όχι άλλα και απεικονίζουν ορισμένα δεδομένα και όχι άλλα. Κατά συνέπεια, οι χάρτες είναι το αποτέλεσμα επιλογών: ο χαρτογράφος αποφασίζει για το τι θα απεικονίσει και το τι όχι. Το τι θα καταγραφεί και το τι θα αποσιωπηθεί έχει, όμως, τεράστια πολιτική σημασία και βέβαια σημαντικές πολιτικές συνέπειες. Οι χάρτες χρησιμοποιούνται εκτεταμένα από τα εκπαιδευτικά συστήματα όλων των βαθμίδων και προωθούνται από πολιτικούς και ομάδες πίεσης για να νομιμοποιήσουν ή να απο-νομιμοποιήσουν αντιλήψεις και πρακτικές. Αποσκοπούν στο να πείσουν το κοινό για «ακλόνητες» γεωγραφικές πραγματικότητες, για να θεμελιώσουν την «αδιάσπαστη ιστορική συνέχεια» και για να υποστηρίξουν την «ορθότητα» εδαφικών διεκδικήσεων. Οι χάρτες –σχεδιασμός και χρήση– είναι βαθύτατα πολιτικοί.

Πλήθος μελετών έχουν κάνει την εμφάνισή τους τις τελευταίες δεκαετίες με σκοπό να εξετάσουν και κυρίως να απο-δομήσουν τις ασυνείδητες ή σκόπιμες επιλογές των χαρτογράφων. Πολλοί αναλυτές έχουν τονίσει τη στενή σχέση της διαδικασίας κατασκευής χαρτών με τις αντιλήψεις της εκάστοτε πολιτικής εξουσίας. Ολοι αυτοί οι αναλυτές έχουν τονίσει ότι οι χάρτες δημιουργούν νέες πραγματικότητες. Η εκτεταμένη χρήση τους οδηγεί σε απλοποίηση, αποσιώπηση ή και στρέβλωση της πραγματικότητας με προφανείς αρνητικές συνέπειες για την ειρηνική διευθέτηση των διαφορών.

Ωστόσο, οι περισσότερες κριτικές προσεγγίσεις της χαρτογραφίας περιορίζονται σε παλαιότερους χάρτες –ιδιαίτερα των αρχών του 20ού αιώνα– όταν η πολιτική χρήση της χαρτογραφίας ήταν πολύ εκτεταμένη. Αρκετές μελέτες έχουν επικεντρωθεί στην περιοχή της νοτιοανατολικής Ευρώπης στην περίοδο των Βαλκανικών Πολέμων, όταν η πολιτική χρήση των «εθνοτικών χαρτών» έδρασε ως ένα σημαντικό εργαλείο νομιμοποίησης εδαφικών διεκδικήσεων. Για παράδειγμα, ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος επισκέφθηκε δύο φορές τη Γερμανία στη δεκαετία του 1870 σε μια προσπάθεια να πείσει τον χαρτογράφο Χάινριχ Κέπερτ, μαθητή και διάδοχο του Ρίττερ στην έδρα Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου του Βερολίνου, να αλλάξει τον εθνογραφικό χάρτη των Βαλκανίων o oποίος επρόκειτο να αποτελέσει τη βάση των σχετικών διαπραγματεύσεων. Στους εθνογραφικούς χάρτες της εποχής, όχι μόνο υποβαθμιζόταν σκοπίμως η εθνοτική ποικιλομορφία, αλλά ολόκληρες εθνοπολιτισμικές ομάδες παραλείπονταν για να εξυπηρετηθούν εθνικά συμφέροντα. Οι κλίμακες προσαρμόζονταν αναλόγως και οι μειονότητες αναδεικνύονταν ή υποβαθμίζονταν κατά βούληση. Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι αντίστοιχες πρακτικές χρησιμοποιούνται και σήμερα. Ωστόσο, λίγες σχετικά μελέτες αφορούν στην πολιτική της σύγχρονης χαρτογραφίας και καμία τον σχεδιασμό και τη χρήση των σύγχρονων χαρτών στην Ελλάδα.

Εντούτοις, πολλοί χάρτες που χρησιμοποιούνται στα ελληνικά σχολεία ή κρέμονται στους τοίχους γραφείων και διαδρόμων υπουργείων και δημόσιων Οργανισμών τείνουν να προωθούν πολύ συγκεκριμένες γεωπολιτικές αφηγήσεις και να προβάλλουν απόψεις που μπορεί να μην ταυτίζονται με την επίσημη πολιτική (βλ. για παράδειγμα τον Ιστορικό Χάρτη της Ελλάδος που σχεδίασε η Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού για λογαριασμό της Βουλής των Ελλήνων το 1997). Αρκετοί ελληνικοί χάρτες περιλαμβάνουν (σε κουτί στο κάτω δεξί τους άκρο) την Κύπρο (λες και αποτελεί επαρχία της Ελλάδος). Ακόμη περισσότερο, οι γειτονικές χώρες αποκτούν διάφορα ονόματα που αντανακλούν πολύ συγκεκριμένες γεωπολιτικές οπτικές: η Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας (όπως επισήμως την αποκαλεί η Ελλάδα) μετονομάζεται σε «Σκόπια» ενώ η Τουρκία χωρίζεται στα δύο («Ευρωπαϊκή» και «Ασιατική»). Ακόμη περισσότερο τα ανατολικά θαλάσσια σύνορα της Ελλάδας χαράσσονται με μια συνεχή γραμμή, δίνοντας την εντύπωση ότι το Αιγαίο δεν έχει διεθνή ύδατα (62% του συνόλου) και αποτελεί μια ελληνική «λίμνη». Η αιγιαλίτιδα ζώνη δεν καταγράφεται – ίσως για να διατηρηθεί ανοιχτή η προοπτική διεύρυνσής της από τα 6 στα 12 ναυτικά μίλια. Και οι πόλεις της Μικράς Ασίας αποτυπώνονται με τα ελληνικά τους ονόματα (προφανώς για να μην ξεχνάμε τις «χαμένες πατρίδες»). Οι γειτονικές χώρες είναι βαμμένες με ανοιχτό γκρίζο ή είναι τελείως λευκές, δεν έχουν βουνά, πεδιάδες και λίμνες. Φαντάζουν σαν έρημοι μπροστά στην πολύχρωμη, ζωντανή και όμορφη δική μας πατρίδα. Αυτές οι χαρτογραφικές απεικονίσεις έχουν προφανείς πολιτικές συνέπειες. Μήπως ήρθε ο καιρός να ξαναδούμε –μαζί με τους εθνικιστικούς χάρτες των γειτόνων μας– και τους δικούς μας χάρτες;

Ιnfo

- Jeremy Black «Maps and Politics», Chicago: University of Chicago Press, 2000

- J. W. Crampton, J. W., «Maps as Social Constructions: Power, Communication and Visualization», Progress in Human Geography, Vol. 25 (2), 2001

- Mark Monmonier «How to Lie with Maps», Chicago: University of Chicago Press, 1996

- Denis Wood «The Power of Maps», London: The Guilford Press, 1992

- R. S. Peckam «Map Mania: Nationalism and the Politics of Place in Greece, 1870-1922», Political Geography, Vol. 19 (1), January 2000

- H. R. Wilkinson, «Maps and Politics: A Review of Ethnographic Cartography of Macedonia», New York: ACCS Humanities, 2009

- Robert Shannan Peckam «Eθνικές Ιστορίες, Φυσικά Κράτη», Αθήνα: εκδ. Ενάλιος, 2001