ΚΟΙΝΩΝΙΑ - ANΘΡΩΠΟΣ: Είμαστε ηθικά ζώα!

Του ΜΙΧΑΛΗ ΜΗΤΣΟΥ

Στο περίφημο βιβλίο του «Bowling alone», ο αμερικανός καθηγητής Ρόμπερτ Πάτναμ παρατηρούσε πριν από δύο δεκαετίες ότι όλο και περισσότεροι άνθρωποι πηγαίνουν για μπόουλινγκ αλλά όλο και λιγότεροι γράφονται σε ομάδες. Η εξατομίκευση σκοτώνει την ικανότητά μας να σχηματίζουμε ομάδες. 

Δέκα χρόνια αργότερα, στο βιβλίο του «American Grace», διαπίστωνε ότι υπάρχει ένας χώρος όπου μπορεί ακόμη να βρεθεί κοινωνικό κεφάλαιο: οι θρησκευτικές κοινότητες. Οσοι πηγαίνουν συχνά στην εκκλησία ή τη συναγωγή έχουν περισσότερες πιθανότητες να κάνουν εθελοντική εργασία, να βοηθήσουν τους αστέγους, να δώσουν χρήματα για φιλανθρωπικούς σκοπούς, να περάσουν χρόνο με κάποιον που υποφέρει από κατάθλιψη, να δώσουν τη θέση τους σε έναν ξένο ή να βοηθήσουν κάποιον να βρει δουλειά.

Είναι λοιπόν ο θρήσκος «καλύτερος» άνθρωπος; Και εξακολουθεί να αποτελεί η θρησκεία έναν απαραίτητο συνδετικό κρίκο στις καταναλωτικές μας κοινωνίες; 

Ο Κρίστοφερ Χίτσενς θα χλεύαζε τέτοιου είδους ερωτήματα. Πολλές έρευνες δείχνουν άλλωστε ότι η αθεΐα κερδίζει έδαφος: ένας στους τέσσερις Βρετανούς δηλώνει σήμερα ότι δεν πιστεύει (ένα ποσοστό διπλάσιο απ' ό,τι πριν από μια δεκαετία) ενώ στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, την πιο θρησκευτική χώρα της Δύσης, η αθεΐα είναι σήμερα η τρίτη σε μέγεθος «θρησκεία». Παρ' όλα αυτά, οι περισσότεροι άνθρωποι εξακολουθούν να δηλώνουν πιστοί.  

Οι υπερδυνάμεις έχουν χρόνο ζωής γύρω στον έναν αιώνα, ενώ τα μεγάλα θρησκευτικά δόγματα διαρκούν χιλιετίες. Πώς εξηγείται αυτό; Γιατί, στην εποχή των ραγδαίων επιστημονικών προόδων, τα θρησκευτικά σύμβολα είναι πάντα τόσο ισχυρά;

Σύμφωνα με τη θεωρία της φυσικής επιλογής, θα έπρεπε να επιβιώνουν μόνο οι αδίστακτοι. Οι αλτρουιστές θα έπρεπε να πεθαίνουν προτού μεταβιβάσουν τα γονίδιά τους στην επόμενη γενιά. Και όμως, ο αλτρουισμός επιβιώνει τόσο στους ανθρώπους όσο και στα ζώα. 

Η εξήγηση, γράφει στους «Νιου Γιορκ Τάιμς» ο Τζόναθαν Σακς, έχει δοθεί από τους νευροεπιστήμονες: 

Διαθέτουμε νευρώνες - κάτοπτρα που μας κάνουν να υποφέρουμε όταν βλέπουμε κάποιον να πονάει. Το ένα κομμάτι του εγκεφάλου μάς βοηθά να επιβιώνουμε (αλλά και να καταστρέφουμε), το άλλο μας ενθαρρύνει να σκεπτόμαστε, να προβληματιζόμαστε, να ζυγίζουμε τις επιπτώσεις των πράξεών μας. Το πρώτο στηρίζεται στην επιστήμη, το δεύτερο ενισχύεται από τη θρησκεία. Είμαστε αμαρτωλοί και άγιοι, εγωιστές και αλτρουιστές, όπως ακριβώς επέμεναν πάντα οι προφήτες και οι φιλόσοφοι. Είμαστε ηθικά ζώα.

Είναι ενδιαφέρον ότι ένας αρχιραβίνος σαν τον Σακς στηρίζει τα επιχειρήματά του στις σύγχρονες επιστημονικές θεωρίες. Υποτιμά όμως τους άθεους και τους αγνωστικιστές: δύσκολα πειθόμαστε ότι είναι «εξ ορισμού» πιο εγωιστές από τους θρήσκους. Οι στατιστικές μελέτες στον τομέα των συναισθημάτων είναι συχνά απατηλές. 

Επιπλέον, ο αλτρουισμός δεν μπορεί να αξιολογηθεί μόνο σε ατομική βάση. Μπορεί να βοηθώ τον γείτονά μου να κάνει μια δουλειά στο σπίτι και να αδιαφορώ πλήρως για το τι συμβαίνει εκατό μέτρα πιο κάτω. Η επιλεκτική γενναιοδωρία δεν διαφέρει σε τίποτα από την υποκρισία.