ΔΙΕΘΝΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ - ΗΠΑ: Ενα «βάραθρο» ηλικίας 120 ετών

Του Ηλια Μαγκλινη

Στις αρχές της δεκαετίας του ’90 κάποιοι χρησιμοποίησαν όρους της αστροφυσικής για να περιγράψουν την κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης, αλλά και να σχολιάσουν μια μελλοντική κατάρρευση των ΗΠΑ. 

Συγκεκριμένα, είχε ειπωθεί ότι η ΕΣΣΔ κατέρρευσε σαν ένας λευκός νάνος, ενώ οι Ηνωμένες Πολιτείες θα καταρρεύσουν (αν καταρρεύσουν ποτέ) όπως ένας υπερκαινοφανής αστέρας (σούπερ νόβα). 

Ας εξηγηθούμε:  

Με τον όρο «λευκός νάνος» χαρακτηρίζεται το υπόλειμμα του πυρήνα ενός αστέρα μικρής ή μεσαίας μάζας που απομένει μετά τον θάνατο του αστέρα αυτού. Στην τελική φάση του θανάτου του, ο αστέρας απωθεί τα αραιότατα εξωτερικά του στρώματα, που μετατρέπονται σε πλανητικό νεφέλωμα, αφήνοντας έναν αδρανή αστρικό πυρήνα που καταρρέει βαρυτικά σε ένα σώμα δεκάδες φορές μικρότερο. Πρόκειται δηλαδή για μια μάλλον υποτονική κατάρρευση χωρίς πολλά δραματικά στοιχεία.

Αντίθετα, «υπερκαινοφανής» είναι ο αστέρας μεγάλης μάζας, ο οποίος παύει να παράγει ενέργεια στον πυρήνα του, οπότε και καταρρέει κάτω από τη δύναμη της ίδιας του της βαρύτητας. Εδώ όμως προκαλείται τέτοια θερμοπυρηνική έκρηξη, που εκτινάσσει μεγάλο μέρος του αστρικού υλικού με μεγάλη δύναμη και ταχύτητα που υπερβαίνει τα 3.000 χλμ./δευτερόλεπτο (ή τα 10,8 εκατομμύρια χιλιόμετρα την ώρα), προς όλες τις κατευθύνσεις. Θεωρείται μάλιστα ότι η λάμψη τέτοιων εκρήξεων είναι κατά πολύ μεγαλύτερη από αυτή ολόκληρου του γαλαξία.

Με άλλα λόγια, αν η κατάρρευση της ΕΣΣΔ δεν είχε ιδιαίτερες συνέπειες για τον υπόλοιπο κόσμο (βεβαίως, οι πολίτες των πρώην δορυφόρων της βίωσαν τελείως διαφορετικά αυτή την κατάρρευση), εκείνη των ΗΠΑ θα είναι δραματική, εκρηκτική και θα παρασύρει ολόκληρη σχεδόν την παγκόσμια κοινότητα στο χάος. Ή στον γκρεμό, αν προτιμάτε – λέξη που χρησιμοποιήθηκε πολύ τελευταία, αλλά όχι μόνη της. 

«Δημοσιονομικός γκρεμός» (fiscal cliff στα αγγλικά) είναι ο πλήρης όρος που ανακυκλώθηκε ευρύτατα στον παγκόσμιο Τύπο και στο Διαδίκτυο τις τελευταίες ημέρες, ο οποίος υποδηλώνει τον κίνδυνο μιας οικονομικής κατάρρευσης των Ηνωμένων Πολιτειών, γεγονός που για ορισμένους αναλυτές θα έχει ολέθριες συνέπειες στην παγκόσμια οικονομία.

Ορος με ιστορία

Υποτίθεται ότι με τη συμφωνία του προέδρου Ομπάμα με το Κογκρέσο τα πρώτα εικοσιτετράωρα του νέου έτους, ο κίνδυνος πέρασε και η Αμερική δεν βρέθηκε στο κενό. Ωστόσο, για κάποιους αναλυτές ο κίνδυνος παραμένει καθώς η συμφωνία αυτή λύνει προσωρινά το πρόβλημα ή απλώς το μεταθέτει για ύστερα από λίγους μήνες.  

Ομως, σε τι έγκειται ακριβώς αυτός ο «δημοσιονομικός γκρεμός» και πώς προέκυψε ως όρος, ως ιδέα;

Κατ’ αρχάς, ο όρος ακούστηκε το 2008, όταν ο γερουσιαστής Τζιμ ντε Μιντ έκανε λόγο για το πρόγραμμα δαπανών του Ομπάμα, ο οποίος μόλις είχε κερδίσει τις προεδρικές εκλογές. Πέρασε όμως σε ευρύτατη χρήση αφότου ο Μπεν Μπερνάνκι, ο πρόεδρος της Ομοσπονδιακής Τράπεζας της Αμερικής, τον χρησιμοποίησε τον περασμένο Φεβρουάριο σε μια ομιλία του σε επιτροπή του Κογκρέσου, αναφερόμενος στο τι θα συνέβαινε στη χώρα από την 1η Ιανουαρίου 2013, αν δηλαδή ο πρόεδρος Ομπάμα και το Κογκρέσο δεν κατέληγαν σε συμφωνία πάνω στο ακανθώδες θέμα του δημοσιονομικού ελλείμματος. Το διακύβευμα ήταν η αποτροπή του «δημοσιονομικού γκρεμού», όπως αποκλήθηκε ο συνδυασμός αυξήσεων φόρων και περικοπών δαπανών που θα ενεργοποιούνταν αυτομάτως σε περίπτωση αποτυχίας των συνομιλιών και που απειλούσε να εξωθήσει την αμερικανική οικονομία σε νέα ύφεση με πιθανές σοβαρές επιπτώσεις στην παγκόσμια οικονομία.

Σύμφωνα όμως με τον λεξικογράφο Μπεν Τζίμερ, τον οποίο επικαλείται ο δημοσιογράφος Tom Geoghegan (BBC), ο όρος έχει ηλικία μεγαλύτερη του ενός αιώνα, καθώς την έχει εντοπίσει στο κύριο άρθρο της εφημερίδας Chicago Tribune του 1893. Βέβαια, στην αρχική του μορφή ήταν «δημοσιονομικό βάραθρο» (fiscal precipice) και η αναφορά είχε γίνει σε μια εποχή επίσης παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, σε μια περίοδο μάλιστα κατά την οποία γινόταν και σκληρό παιχνίδι με την τιμή του ασημιού, εξαιτίας του οποίου οι «Ηνωμένες Πολιτείες κινδύνευαν να βρεθούν μέσα στο ίδιο βάραθρο». Κατά τον Τζίμερ, η μεταφορά του βαράθρου έχει αρχαίες καταβολές, ενώ εκείνη του γκρεμού, που χρησιμοποιείται σήμερα, προέκυψε από τον κόσμο και τη γεωγραφία του Χόλιγουντ: ένας ολόκληρος κόσμος που συνωστίζεται στην άκρη κάποιου γκρεμού, κυριολεκτικά και μεταφορικά, παίζοντας κορώνα-γράμματα καριέρα, αξιοπρέπεια και ζωή ανά πάσα στιγμή. «Η εικόνα ενός αυτοκινήτου που βουτάει στον γκρεμό παραπέμπει στην ταινία “Θέλμα και Λουίζ”», λέει ο Τζίμερ στον δημοσιογράφο του BBC.

Η πρώτη γνωστή αναφορά στον όρο «δημοσιονομικός γκρεμός» εμφανίζεται το 1957, ισχυρίζεται ο Τζίμερ, και πάλι σε εφημερίδα: σε ένα άρθρο σχετικά με την κατακόρυφη αύξηση αγοράς ακινήτων, με συνέπεια οι Αμερικανοί να χρεώνονται με δάνεια, ο αρθρογράφος Ουόλτερ Στερν χρησιμοποιεί αυτόν ακριβώς τον όρο: «Για τον επίδοξο αγοραστή ακίνητου, ο οποίος αναρωτιέται αν η αγορά ενός σπιτιού θα τον σπρώξει στον δημοσιονομικό γκρεμό, ίσως το πιο δύσκολο που πρέπει να υπολογίσει να είναι ο μελλοντικός φόρος ακίνητης περιουσίας που θα του επιβληθεί».

Ο ίδιος όρος γνώρισε νέες δόξες μετά τη δεκαετία του ’70, όταν και πάλι επικρατούσαν συνθήκες διεθνούς κρίσης, κυρίως όμως για να υποδηλώσει προϋπολογισμούς μεγάλων πόλεων και πολιτειών στην Αμερική, οι οποίες κινδύνευαν με πτώχευση, με πιο τρανταχτό παράδειγμα βέβαια την επικίνδυνη και παρακμιακή (όσο και θρυλική) Νέα Υόρκη εκείνης της εποχής.

Η μεταφορά του γκρεμού, ωστόσο, παραπέμπει σε έναν ξαφνικό θάνατο, σε μια απότομη, άμεση καταστροφή. Πολλοί οικονομολόγοι λένε ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει και αυτό φάνηκε από το ότι, αν και με καθυστέρηση επήλθε μια συμφωνία, η Αμερική δεν κατέρρευσε. Χαρακτηριστικό είναι ότι στις 27 Νοεμβρίου του περασμένου έτους, μπλογκ του Guardian αφιερωμένο σε αυτό το ζήτημα έλεγε πως, αν δεν έχει επέλθει συμφωνία έως τις 20 Δεκεμβρίου, ενδέχεται να ξεσπάσει μεγάλη διεθνής κρίση, κάτι που σήμερα ξέρουμε ότι δεν συνέβη. Αναλυτές ισχυρίζονται, πάντως, ότι το πρόβλημα δεν έχει λυθεί επί της ουσίας.

Συμφωνία την τελευταία στιγμή

Αντί για «δημοσιονομικό γκρεμό», ο λεξικογράφος Μπεν Τζίμερ δηλώνει ότι θα έπρεπε να χρησιμοποιείται ο όρος «δημοσιονομική νηστεία» (fiscal fast). Οπως είπε στον δημοσιογράφο του BBC, «μια καλύτερη εικόνα θα ήταν αυτή της δίαιτας. Οι Ηνωμένες Πολιτείες δαπανούν εδώ και πολύ καιρό, συνεπώς αυτό που θα χρειαστεί στη συνέχεια θα είναι ένα είδος δίαιτας». 

Η δίαιτα, ή η νηστεία, όπως ξέρουμε, θέλει τον χρόνο της και ο συντάκτης του οικονομικού περιοδικού The Atlantic, Ντέρεκ Τόμσον, κάνει λόγο για μια διαδικασία όντως αργή, θεωρώντας ότι η λέξη «γκρεμός» δεν περιγράφει επαρκώς την κατάσταση, καθώς ακόμα και δύο μήνες να περάσουν χωρίς την ανάληψη δραστικών μέτρων δεν σημαίνει καθόλου ότι οι ΗΠΑ θα βρεθούν στο κενό. Μάλιστα, το Γραφείο Προϋπολογισμού του Κογκρέσου είχε υπολογίσει ότι, αν δεν ληφθούν άμεσα μέτρα σχετικά με το δημοσιονομικό έλλειμμα, η αμερικανική οικονομία θα συρρικνωνόταν κατά 0,5% μέσα στο 2013, ενώ η ανεργία θα έφτανε το 9,1%. Πρόβλημα αλλά όχι καταστροφή – όχι ακόμη έστω.

Ενα άλλο ζήτημα σχετικά με τη φιλολογία γύρω από τον «δημοσιονομικό γκρεμό» είναι ότι πολλοί ταυτίζουν το τωρινό πρόβλημα με εκείνο που είχε προκύψει το καλοκαίρι του 2011, με την κρίση του «επιπέδου δανεισμού» των ΗΠΑ (debt ceiling crisis), το οποίο αν το Κογκρέσο δεν συμφωνούσε τότε να αυξηθεί, η κυβέρνηση θα είχε άμεσο πρόβλημα πληρωμών. Κάθε χρόνο στην Αμερική, οι νομοθέτες αυξάνουν το επίπεδο δανεισμού της χώρας, στην ουσία το Κογκρέσο εγκρίνει την έκδοση νέου χρέους το οποίο αγοράζει η κεντρική τράπεζα των ΗΠΑ, η χρηματοδότηση της κυβέρνησης συνεχίζεται απρόσκοπτα και το θέμα περνάει απαρατήρητο. Το 2011, όμως, ομάδα σκληροπυρηνικών Ρεπουμπλικανών αρνήθηκε να συμφωνήσει σε αύξηση του επιπέδου δανεισμού εάν προηγουμένως δεν γίνονταν περικοπές στον προϋπολογισμό. Την τελευταία στιγμή επιτεύχθηκε συμφωνία, που πραγματικά έσωσε την Αμερική από μεγάλη κρίση χρέους.

Αυτή τη στιγμή, οι ΗΠΑ έχουν φθάσει στο επιτρεπόμενο όριο δανεισμού των 16,4 τρισ. δολαρίων και, ως εκ τούτου, το αμερικανικό υπουργείο Οικονομικών εξωθείται στη λήψη «έκτακτων μέτρων», ώστε να διασφαλιστεί η χρηματοδότηση της κυβέρνησης. Επί του παρόντος, η συμφωνία προβλέπει αύξηση της φορολογίας για οικογένειες με ετήσιο εισόδημα 450.000 δολάρια και άνω (προεκλογικά, ο πρόεδρος Ομπάμα είχε υποσχεθεί φορολογία στα εισοδήματα άνω των 250.000 δολαρίων ετησίως), ενώ οι άνεργοι θα εξακολουθήσουν να εισπράττουν επιδόματα ανεργίας. Κάποιοι οικονομολόγοι, πάντως, παραμένουν απαισιόδοξοι για το οικονομικό μέλλον της Αμερικής.

Η γη παραμένει όνειρο ζωής

Τα καλά νέα στην Αμερική είναι ότι, μετά την ύφεση της διετίας 2007-2009, η αγορά κατοικίας και ο τραπεζικός τομέας έχουν ανακάμψει σημαντικά. Στο βιβλίο του «The American Dream» (Oxford University Press, 2003), ο καθηγητής Jim Cullen αφιερώνει ειδικό κεφάλαιο στο «όνειρο της ιδιόκτητης κατοικίας», σε μια χώρα η οποία γεννήθηκε και ήταν για πολλές δεκαετίες μια «χώρα συνόρων» (frontier state), όπου η γη είχε τη δική της, μεγάλη αξία – πολύ πιο σταθερή μάλιστα από εκείνη των μετρητών. Στο αβέβαιο, σημερινό περιβάλλον, η γη παραμένει ακόμα ένα όνειρο ζωής.